ఎకత్వావగతిఫలం కథయతి —
అథేతి ।
సామానాధికరణ్యవశాదేకత్వే నిశ్చితే సత్యనన్తరమ్ – ‘నాసతో విద్యతో భావో నాభావో విద్యతే సతః’(భ. గీ. ౨। ౧౬) ఇతి స్మృతిరనుసృతా భవతీతి భావః ।
అజ్ఞాతం బ్రహ్మ జగతో మూలమిత్యుక్త్వా తద్వివర్తో జగదితి నిరూపయతి —
తదేవమ్భూతమితి ।
తృతీయామిత్థమ్భావార్థత్వేన వ్యాచష్టే —
నామ్నేతి ।
క్రియాపదప్రయోగాభిప్రాయం తదనువాదపూర్వకమాహ —
వ్యాక్రియతేతి ।
తత్ర పదచ్ఛేదపూర్వకం తద్వాచ్యమర్థమాహ —
వ్యాక్రియతేత్యాదినా ।
స్వయమేవేతి కుతో విశేష్యతే కారణమన్తరేణ కార్యోత్పత్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామర్థ్యాదితి ।
నిర్హేతుకార్యసిద్ధ్యనుపపత్త్యాఽఽక్షిప్తో నియన్తా జనయితా కర్తా చోత్పత్తౌ సాధనక్రియాకరణవ్యాపారస్తన్నిమిత్తం తదపేక్ష్య వ్యక్తిభావమాపద్యతేతి యోజనా ।
నామసామాన్యం దేవదత్తాదినా విశేషనామ్నా సంయోజ్య సామాన్యవిశేషవానర్థో నామవ్యాకరణవాక్యే వివక్షిత ఇత్యాహ —
అసావిత్యాదినా ।
అసౌశబ్దః శ్రౌతోఽవ్యయత్వేన నేయః ।
రూపసామాన్యం శుక్లకృష్ణాదినా [విశేషేణ] సంయోజ్యోచ్యతే రూపవ్యాకరణవాక్యేనేత్యాహ —
తథేత్యాదినా ।
అవ్యాకృతమేవ వ్యాకృతాత్మనా వ్యక్తమిత్యేతత్సుప్తప్రబుద్ధదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
తదిదమితి ।
తద్ధేత్యత్ర మూలకారణముక్త్వా తన్నామరూపాభ్యామిత్యాదినా తత్కార్యముక్తమిదానీం ప్రవేశవాక్యస్థసశబ్దాపేక్షితమర్థమాహ —
యదర్థ ఇతి ।
కాణ్డద్వయాత్మనో వేదస్యాఽఽరమ్భో యస్య పరస్య ప్రతిపత్త్యర్థో విజ్ఞాయతే ; కర్మకాణ్డం హి స్వార్థానుష్ఠానాహితచిత్తశుద్ధిద్వారా తత్త్వజ్ఞానోపయోగీష్యతే జ్ఞానకాణ్డం తు సాక్షాదేవ తత్రోపయుజ్యతే ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి చ శ్రూయతే స పరోఽత్ర ప్రవిష్టో దేహాదావితి యోజనా ।
సర్వస్యాఽఽమ్నాయస్య బ్రహ్మాత్మని సమన్వయముక్త్వా తత్ర విరోధసమాధానార్థమాహ —
యస్మిన్నితి ।
అధ్యాసస్య చతుర్విధఖ్యాతీనామన్యతమత్వం వారయతి —
అవిద్యయేతి ।
తస్యా మిథ్యాజ్ఞానత్వేన సాదిత్వాదనాద్యధ్యాసహేతుత్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావిక్యేతి ।
విద్యాప్రాగభావత్వమవిద్యాయా వ్యావర్తయతి —
కర్త్రితి ।
న హి తదుపాదానత్వమభావత్వే సంభవతి న చోపాదానాన్తరమస్తీతి భావః । అన్వయస్తు సర్వత్ర యచ్ఛబ్దస్య పూర్వవద్ ద్రష్టవ్యః ।
ఆత్మని కర్తృత్వాధ్యాసస్యావిద్యాకృతత్వోక్త్యా సమన్వయే విరోధః సమాహితః । సంప్రత్యధ్యాసకారణస్యోక్తత్వేఽపి నిమిత్తోపాదానభేదం సాఙ్ఖ్యవాదమాశఙ్క్యోక్తమేవ కారణం తద్భేదనిరాకరణార్థం కథయతి —
యః కారణమితి ।
శ్రుతిస్మృతివాదేషు పరస్య తత్కారణత్వం ప్రసిద్ధమితి భావః ।
నామరూపాత్మకస్య ద్వైతస్యావిద్యావిద్యమానదేహత్వాద్విద్యాపనోద్యత్వం సిధ్యతీత్యాహ —
యదాత్మకే ఇతి ।
వ్యాకర్తురాత్మనః స్వభావతః శుద్ధత్వే దృష్టాన్తమాహ —
సలిలాదితి ।
వ్యాక్రియమాణయోర్నామరూపయోః స్వతోఽశుద్ధత్వే దృష్టాన్తమాహ —
మలమివేతి ।
యథా ఫేనాది జలోత్థం తన్మాత్రమేవ తథాఽజ్ఞాతబ్రహ్మోత్థం జగద్బ్రహ్మమాత్రం తజ్జ్ఞానబాధ్యఞ్చేతి భావః ।
నిత్యశుద్ధత్వాదిలక్షణమపి వస్తు న స్వతోఽజ్ఞాననివర్తకం కేవలస్య తత్సాధకత్వాద్వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యారూఢం తు తథేతి మన్వానో బ్రూతే —
యశ్చేతి ।
’ఆకాశో హ వై నామ నామరూపయోర్నివహితా తే తదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
తాభ్యామితి ।
నామరూపాత్మకద్వైతాసంస్పర్శిత్వాదేవ నిత్యశుద్ధత్వమశుద్ధేర్ద్వైతసంబన్ధాధీనత్వాత్తత్రావిద్యా ప్రయోజికేత్యభిప్రేత్య తత్సంబన్ధం నిషేధతి —
బుద్ధేతి ।
తస్మాదేవ దుఃఖాద్యనర్థాసంస్పర్శిత్వమాహ —
ముక్తేతి ।
విద్యాదశాయాం శుద్ధ్యాదిసద్భావేఽపి బన్ధావస్థాయాం నైవమితి చేన్నేత్యాహ —
స్వభావ ఇతి ।
అవ్యాకృతవాక్యోక్తమజ్ఞాతం పరమాత్మానం పరామృశతి —
స ఇతి ।
తమేవ కార్యస్థం ప్రత్యఞ్చం నిర్దిశతి —
ఎష ఇతి ।
ఆత్మా హి స్వతో నిత్యశుద్ధత్వాదిరూపోఽపి స్వావిద్యావష్టమ్భాన్నామరూపే వ్యాకరోతీతి తత్సర్జనస్యావిద్యామయత్వం వివక్షిత్వాఽఽహ —
అవ్యాకృతే ఇతి ।
తయోరాత్మనా వ్యాకృతత్వే తదతిరేకేణాభావః ఫలతీతి మత్వా విశినష్టి —
ఆత్మేతి ।
జనిమన్మాత్రమిహశబ్దార్థం కథయతి —
బ్రహ్మాదీతి ।
తత్రైవ దుఃఖాదిసంబన్ధో నాఽఽత్మనీతి మన్వానో విశినష్టి —
కర్మేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యే పదద్వయసామానాధికరణ్యాధిగతే హేతుమాహ —
ప్రవిష్ట ఇతి ।