బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతాసౌనామాయమిదంరూప ఇతి తదిదమప్యేతర్హి నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేఽసౌనామాయమిదంరూప ఇతి స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః । ఆ నఖాగ్రేభ్యో యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితః స్యాద్విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే తం న పశ్యన్తి । అకృత్స్నో హి స ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి । వదన్వాక్పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనస్తాన్యస్యైతాని కర్మనామాన్యేవ । స యోఽత ఎకైకముపాస్తే న స వేదాకృత్స్నో హ్యేషోఽత ఎకైకేన భవత్యాత్మేత్యేవోపాసీతాత్ర హ్యేతే సర్వ ఎకం భవన్తి । తదేతత్పదనీయమస్య సర్వస్య యదయమాత్మానేన హ్యేతత్సర్వం వేద । యథా హ వై పదేనానువిన్దేదేవం కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
నన్వవ్యాకృతం స్వయమేవ వ్యాక్రియతేత్యుక్తమ్ ; కథమిదమిదానీముచ్యతే — పర ఎవ త్వాత్మా అవ్యాకృతం వ్యాకుర్వన్నిహ ప్రవిష్ట ఇతి । నైష దోషః — పరస్యాప్యాత్మనోఽవ్యాకృతజగదాత్మత్వేన వివక్షితత్వాత్ । ఆక్షిప్తనియన్తృకర్తృక్రియానిమిత్తం హి జగదవ్యాకృతం వ్యాక్రియతేత్యవోచామ । ఇదంశబ్దసామానాధికరణ్యాచ్చ అవ్యాకృతశబ్దస్య । యథేదం జగన్నియన్త్రాద్యనేకకారకనిమిత్తాదివిశేషవద్వ్యాకృతమ్ , తథా అపరిత్యక్తాన్యతమవిశేషవదేవ తదవ్యాకృతమ్ । వ్యాకృతావ్యాకృతమాత్రం తు విశేషః । దృష్టశ్చ లోకే వివక్షాతః శబ్దప్రయోగో గ్రామ ఆగతో గ్రామః శూన్య ఇతి — కదాచిద్గ్రామశబ్దేన నివాసమాత్రవివక్షాయాం గ్రామః శూన్య ఇతి శబ్దప్రయోగో భవతి ; కదాచిన్నివాసిజనవివక్షాయాం గ్రామ ఆగత ఇతి ; కదాచిదుభయవివక్షాయామపి గ్రామశబ్దప్రయోగో భవతి గ్రామం చ న ప్రవిశేదితి యథా — తద్వదిహాపి జగదిదం వ్యాకృతమవ్యాకృతం చేత్యభేదవివక్షాయామాత్మానాత్మనోర్భవతి వ్యపదేశః । తథేదం జగదుత్పత్తివినాశాత్మకమితి కేవలజగద్వ్యపదేశః । తథా ‘మహానజ ఆత్మా’ ‘అస్థూలోఽనణుః’ ‘స ఎష నేతి నేతి’ ఇత్యాది కేవలాత్మవ్యపదేశః ॥

పరమాత్మా స్రష్టా సృష్టే ప్రవిష్టో జగతీత్యాదిష్టమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

పూర్వాపరవిరోధం సమాధత్తే —

నేత్యాదినా ।

వ్యాక్రియతేతి కర్మకర్తృప్రయోగాజ్జగత్కర్తురవివక్షితత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —

ఆక్షిప్తేతి ।

ముచ్యతే వత్సః స్వయమేవేతివత్కర్మకర్తరి లకారో వ్యాకరణసౌకర్యాపేక్షయా సత్యేవ కర్తరి నిర్వహతీతి భావః ।

అవ్యాకృతశబ్దస్య నియన్త్రాదియుక్తజగద్వాచిత్వే హేత్వన్తరమాహ —

ఇదంశబ్దేతి ।

కథముక్తసామానాధికరణ్యమాత్రాదవ్యాకృతస్య జగతో నియన్త్రాదియుక్తత్వం తత్రాఽఽహ —

యథేతి ।

నియన్త్రాదీత్యాదిశబ్దేన కర్తృకరణాదిగ్రహణమ్ । నిమిత్తాదీత్యాదిపదేనోపాదానముచ్యతే । విమతం నియన్త్రాదిసాపేక్షం కార్యత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।

కస్తర్హి ప్రాగవస్థే సంప్రతితనే చ జగతి విశేషస్తత్రాఽఽహ —

వ్యాకృతేతి ।

కథం పునరవ్యాకృతశబ్దేన జగద్వాచినా పరో గృహ్యత ఎకస్య శబ్దస్యానేకార్థత్వాయోగాదత ఆహ —

దృష్టశ్చేతి ।

ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —

కదాచిదితి ।

ఉభయవివక్షయా గ్రామశబ్దప్రయోగస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —

తద్వదితి ।

ఇహేత్యవ్యాకృతవాక్యోక్తిః ।

నివాసమాత్రవివక్షయా గ్రామశబ్దప్రయోగస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —

తథేతి ।

నివాసిజనవివక్షయా తత్ప్రయోగస్యాపి దార్ష్టాన్తికం కథయతి —

తథా మహానితి ।