ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
ನನ್ವವ್ಯಾಕೃತಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಥಮಿದಮಿದಾನೀಮುಚ್ಯತೇ — ಪರ ಏವ ತ್ವಾತ್ಮಾ ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ — ಪರಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽವ್ಯಾಕೃತಜಗದಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಆಕ್ಷಿಪ್ತನಿಯಂತೃಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ಜಗದವ್ಯಾಕೃತಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಇದಂಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಚ್ಚ ಅವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದಸ್ಯ । ಯಥೇದಂ ಜಗನ್ನಿಯಂತ್ರಾದ್ಯನೇಕಕಾರಕನಿಮಿತ್ತಾದಿವಿಶೇಷವದ್ವ್ಯಾಕೃತಮ್ , ತಥಾ ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತಾನ್ಯತಮವಿಶೇಷವದೇವ ತದವ್ಯಾಕೃತಮ್ । ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಮಾತ್ರಂ ತು ವಿಶೇಷಃ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಲೋಕೇ ವಿವಕ್ಷಾತಃ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಗ್ರಾಮ ಆಗತೋ ಗ್ರಾಮಃ ಶೂನ್ಯ ಇತಿ — ಕದಾಚಿದ್ಗ್ರಾಮಶಬ್ದೇನ ನಿವಾಸಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗ್ರಾಮಃ ಶೂನ್ಯ ಇತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಭವತಿ ; ಕದಾಚಿನ್ನಿವಾಸಿಜನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗ್ರಾಮ ಆಗತ ಇತಿ ; ಕದಾಚಿದುಭಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಗ್ರಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಭವತಿ ಗ್ರಾಮಂ ಚ ನ ಪ್ರವಿಶೇದಿತಿ ಯಥಾ — ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಜಗದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಚೇತ್ಯಭೇದವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಭವತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ತಥೇದಂ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಕೇವಲಜಗದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ । ತಥಾ ‘ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ’ ‘ಅಸ್ಥೂಲೋಽನಣುಃ’ ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಕೇವಲಾತ್ಮವ್ಯಪದೇಶಃ ॥

ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಸೃಷ್ಟೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಜಗತೀತ್ಯಾದಿಷ್ಟಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಾಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತುರವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಆಕ್ಷಿಪ್ತೇತಿ ।

ಮುಚ್ಯತೇ ವತ್ಸಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿವತ್ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರೋ ವ್ಯಾಕರಣಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸತ್ಯೇವ ಕರ್ತರಿ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಾದಿಯುಕ್ತಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಇದಂಶಬ್ದೇತಿ ।

ಕಥಮುಕ್ತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಾತ್ರಾದವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಯಂತ್ರಾದಿಯುಕ್ತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ನಿಯಂತ್ರಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ತೃಕರಣಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ನಿಮಿತ್ತಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನೋಪಾದಾನಮುಚ್ಯತೇ । ವಿಮತಂ ನಿಯಂತ್ರಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥೇ ಸಂಪ್ರತಿತನೇ ಚ ಜಗತಿ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನರವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದೇನ ಜಗದ್ವಾಚಿನಾ ಪರೋ ಗೃಹ್ಯತ ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದತ ಆಹ —

ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಕದಾಚಿದಿತಿ ।

ಉಭಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಗ್ರಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ತದ್ವದಿತಿ ।

ಇಹೇತ್ಯವ್ಯಾಕೃತವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।

ನಿವಾಸಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಯಾ ಗ್ರಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ನಿವಾಸಿಜನವಿವಕ್ಷಯಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಕಥಯತಿ —

ತಥಾ ಮಹಾನಿತಿ ।