బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతాసౌనామాయమిదంరూప ఇతి తదిదమప్యేతర్హి నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేఽసౌనామాయమిదంరూప ఇతి స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః । ఆ నఖాగ్రేభ్యో యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితః స్యాద్విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే తం న పశ్యన్తి । అకృత్స్నో హి స ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి । వదన్వాక్పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనస్తాన్యస్యైతాని కర్మనామాన్యేవ । స యోఽత ఎకైకముపాస్తే న స వేదాకృత్స్నో హ్యేషోఽత ఎకైకేన భవత్యాత్మేత్యేవోపాసీతాత్ర హ్యేతే సర్వ ఎకం భవన్తి । తదేతత్పదనీయమస్య సర్వస్య యదయమాత్మానేన హ్యేతత్సర్వం వేద । యథా హ వై పదేనానువిన్దేదేవం కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
కథం పునః పశ్యన్వేదేత్యాహ — ఆత్మేత్యేవ ఆత్మేతి — ప్రాణాదీని విశేషణాని యాన్యుక్తాని తాని యస్య సః — ఆప్నువంస్తాన్యాత్మేత్యుచ్యతే । స తథా కృత్స్నవిశేషోపసంహారీ సన్కృత్స్నో భవతి । వస్తుమాత్రరూపేణ హి ప్రాణాద్యుపాధివిశేషక్రియాజనితాని విశేషణాని వ్యాప్నోతి । తథా చ వక్ష్యతి — ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి । తస్మాదాత్మేత్యేవోపాసీత । ఎవం కృత్స్నో హ్యసౌ స్వేన వస్తురూపేణ గృహ్యమాణో భవతి । కస్మాత్కృత్స్న ఇత్యాశఙ్క్యాహ — అత్రాస్మిన్నాత్మని, హి యస్మాత్ , నిరుపాధికే, జలసూర్యప్రతిబిమ్బభేదా ఇవాదిత్యే, ప్రాణాద్యుపాధికృతా విశేషాః ప్రాణాదికర్మజనామాభిధేయా యథోక్తా హ్యేతే, ఎకమభిన్నతామ్ , భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే ॥

ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం విద్యాసూత్రమవతారయతి —

కథమితి ।

తత్ర వ్యాఖ్యేయం పదమాదత్తే —

ఆత్మేతీతి ।

తద్వ్యాచష్టే ప్రాణాదీనీతి ।

తస్మిన్దృష్టే పూర్వోక్తదోషపరాహిత్యం దర్శయతి —

స తథేతి ।

తత్తద్విశేషణవ్యాప్తిద్వారేణేతి యావత్ ।

కథం తత్తద్విశేషోపసంహారీ తేన తేనాఽత్మనా తిష్ఠన్కృత్స్నః స్యాత్తత్రాహ —

వస్తుమాత్రేతి ।

స్వతోఽస్య ప్రాణనాదిసంబన్ధే సంభవతి కిమిత్యుపాధిసంబన్ధేనేత్యాసంక్యాఽఽహ —

తథా చేతి ।

ఆత్మని సర్వోపసంహారవతి దృష్టే పూర్వోక్తదోషాభావాత్తం పశ్యన్నేవాఽఽత్మదర్శీత్యుపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

యథోక్తాత్మోపాసనే పూర్వోక్తదోషాభావే ప్రాగుక్తమేవ హేతుం స్మారయతి —

ఎవమితి ।

తస్యార్థం స్ఫోరయతి —

స్వేనేతి ।

వాఙ్మనసాతీతేనాకార్యకరణేన ప్రత్యగ్భూతేనేతి యావత్ ।

ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —

కస్మాదిత్యాదినా ।

తస్మాద్యథోక్తమాత్మానమేవోపాసీతేతి శేషః । అస్యైవ ద్యోతకో ద్వితీయో హిశబ్దః ।