బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతాసౌనామాయమిదంరూప ఇతి తదిదమప్యేతర్హి నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేఽసౌనామాయమిదంరూప ఇతి స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః । ఆ నఖాగ్రేభ్యో యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితః స్యాద్విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే తం న పశ్యన్తి । అకృత్స్నో హి స ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి । వదన్వాక్పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనస్తాన్యస్యైతాని కర్మనామాన్యేవ । స యోఽత ఎకైకముపాస్తే న స వేదాకృత్స్నో హ్యేషోఽత ఎకైకేన భవత్యాత్మేత్యేవోపాసీతాత్ర హ్యేతే సర్వ ఎకం భవన్తి । తదేతత్పదనీయమస్య సర్వస్య యదయమాత్మానేన హ్యేతత్సర్వం వేద । యథా హ వై పదేనానువిన్దేదేవం కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి నాపూర్వవిధిః, పక్షే ప్రాప్తత్వాత్ । ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧), (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ‘కతమ ఆత్మేతి — యోఽయం విజ్ఞానమయః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యేవమాద్యాత్మప్రతిపాదనపరాభిః శ్రుతిభిరాత్మవిషయం విజ్ఞానముత్పాదితమ్ ; తత్రాత్మస్వరూపవిజ్ఞానేనైవ తద్విషయానాత్మాభిమానబుద్ధిః కారకాదిక్రియాఫలాధ్యారోపణాత్మికా అవిద్యా నివర్తితా ; తస్యాం నివర్తితాయాం కామాదిదోషానుపపత్తేరనాత్మచిన్తానుపపత్తిః ; పారిశేష్యాదాత్మచిన్తైవ । తస్మాత్తదుపాసనమస్మిన్పక్షే న విధాతవ్యమ్ , ప్రాప్తత్వాత్ ॥

విద్యాసూత్రం విధిస్పర్శం వినా వివక్షితేఽర్థే వ్యాఖ్యాయాపూర్వవిధిరయమితి పక్షం ప్రత్యాహ —

ఆత్మేత్యేవేతి ।

అత్యన్తాప్రాప్తార్థో హ్యపూర్వవిధిర్యథా స్వర్గకామోఽగ్నిహోత్రం జుహుయాదితి । నాయం తథా పక్షే ప్రాప్తత్వాదాత్మోపాసనస్య । తస్య తత్ప్రాప్తిశ్చ పురుషవిశేషాపేక్షయా విచారావసానే స్పష్టీభవిష్యతీత్యర్థః ।

ఇదానీమాత్మజ్ఞానస్యావిధేయత్వఖ్యాపనార్థం వస్తుస్వభావాలోచనయా నిత్యప్రాప్తిమాహ —

యత్సాక్షాదితి ।

ఉత్పాద్యతాముక్తశ్రుతిభిరాత్మవిజ్ఞానం కిం తావతేత్యత ఆహ —

తత్రేతి ।

కారకాదీత్యాదిపదం తదవాన్తరభేదవిషయమ్ ।

నన్వవిద్యాయామపనీతాయామపి రాగద్వేషాదిసద్భావాద్వైధీ ప్రవృత్తిః స్యాన్నహి విద్వదవిదుషోర్వ్యవహారే కశ్చిద్విశేషః ‘పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాది’తి న్యాయాదత ఆహ —

తస్యామితి ।

బాధితానువృత్తిమాత్రాన్న వైధీ ప్రవృత్తిరబాధితాభిమానమన్తరేణ తదయోగాదితి భావః ।

విదుషః సుషుప్తతుల్యత్వం వ్యావర్తయతి —

పారిశేష్యాదితి ।

శ్రౌతజ్ఞానాత్పూర్వమపి సర్వాసాం చిత్తవృత్తీనాం జన్మనైవాఽఽత్మచైతన్యవ్యఞ్జకత్వాత్ప్రాప్తమాత్మజ్ఞానం శ్రౌతే తు జ్ఞానే నాస్త్యనాత్మేతి స్ఫురణమాత్మజ్ఞానమేవేతి నిత్యప్రాప్తిమభిప్రేత్యాఽఽహ —

తస్మాదితి ।

అస్మిన్పక్ష ఇతి నిత్యప్రాప్తత్వపక్షోక్తిః ।