ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
ತಿಷ್ಠತು ತಾವತ್ — ಪಾಕ್ಷಿಕ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಸನಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ವೇತಿ । ಅಪೂರ್ವವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಜ್ಞಾನೋಪಾಸನಯೋರೇಕತ್ವೇ ಸತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ; ‘ನ ಸ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಭಿಧಾನಾದ್ವೇದೋಪಾಸನಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತಾವಗಮ್ಯತೇ । ‘ಅನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ’ ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಮ್ । ತಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯರ್ಹತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಾನ್ವಾಖ್ಯಾನೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವವಿಧಿರೇವಾಯಮ್ । ಕರ್ಮವಿಧಿಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ — ಯಥಾ ‘ಯಜೇತ’ ‘ಜುಹುಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ, ನ ತೈರಸ್ಯ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಸನವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ಯಥಾ ‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ ವಿಧೀಯತೇ, ತಥಾ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಕ್ರಿಯೈವ ವಿಧೀಯತೇ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಿಕಾ । ತಥಾವೋಚಾಮ ವೇದೋಪಾಸನಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ । ಭಾವನಾಂಶತ್ರಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ — ಯಥಾ ಹಿ ‘ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ಭಾವನಾಯಾಮ್ , ಕಿಮ್ ? ಕೇನ ? ಕಥಮ್ ? ಇತಿ ಭಾವ್ಯಾದ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪನಯಕಾರಣಮಂಶತ್ರಯಮವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ‘ಉಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮಪಿ ಭಾವನಾಯಾಂ ವಿಧೀಯಮಾನಾಯಾಮ್ , ಕಿಮುಪಾಸೀತ ? ಕೇನೋಪಾಸೀತ ? ಕಥಮುಪಾಸೀತ ? ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ‘ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತ ಮನಸಾ ತ್ಯಾಗಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಶಮದಮೋಪರಮತಿತಿಕ್ಷಾದೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸಂಯುಕ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈವ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ಅಂಶತ್ರಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶತ್ವೇನೋಪಯೋಗಃ ; ಏವಮೌಪನಿಷದಾತ್ಮೋಪಾಸನಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಸನವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶತ್ವೇನೈವೋಪಯೋಗಃ । ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಾಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಣೇನೋಪಯೋಗಃ । ಫಲಂ ಚ ಮೋಕ್ಷೋಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ॥

ಅಪೂರ್ವವಿಧಿವಾದೀ ಶಂಕತೇ —

ತಿಷ್ಠತು ತಾವದಿತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಷಯಪ್ರವಣಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನವಾರ್ತಾಮಪಿ ಮೃಷ್ಯಂತೇ ತದತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಭವತ್ಯಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ಶಬ್ದಾದೇವ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಕಥಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ನ ಖಲ್ವತ್ರ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತೂಪಾಸನಮ್ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಮಾನಸಂ ಕರ್ಮ ತದೇವ ಜ್ಞಾನಾವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇಕತ್ವೇ ಸತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಯೋರೇಕತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನೇನ ಹೀತ್ಯಾದೌ ವೇದಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯತ್ವವನ್ನ ಸ ವೇದೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಽಽಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಂ ತದುಪಾಸನಮೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ನ ಸ ವೇದೇತ್ಯತ್ರ ತಾವದ್ವೇದಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮನ್ಯಥೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಚಾರ್ಧವೈಶಸಾಸಂಭವಾದುಪಾಸನಮೇವ ಸರ್ವತ್ರ ವೇದನಂ ನ ತಚ್ಚ ಸರ್ವಥೈವಾಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಪೂರ್ವವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಇತಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನೇಷ್ಟವ್ಯೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅತಃ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ವಿಧಿರುಪೇಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸ ಚಾತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಿಯಮಾದಿರೂಪೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಧೇಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಕರ್ಮವಿಧೀತಿ ।

ಕರ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯೋಃ ಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣಾವಿಶೇಷಮಭಿದಧಾತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂಪ್ರತ್ಯರ್ಥತೋಽಪ್ಯವಿಶೇಷಮಾಹ —

ಮಾನಸೇತಿ ।

ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಯದಿ ಕ್ರಿಯಾ ವಿಧೀಯತೇ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಿಕೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಥೇತಿ ।

ಇತಶ್ಚಾಽತ್ಮೋಪಾಸನೇ ವಿಧಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಭಾವನೇತಿ ।

ವೇದಾಂತೇಷು ಭಾವನೋಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶತ್ರಯೋಪಪತ್ತಿಂ ವಿಶದಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಭಾವನಾಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರೇರಣಾಧರ್ಮಕಃ ಶಬ್ದವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಕರಣಕಃ ಸ್ತುತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಭಾವ್ಯನಿಷ್ಠಃ ಶಬ್ದಭಾವನೋಚ್ಯತೇ ।

ಸ್ವರ್ಗಂ ಯಾಗೇನ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಭಿರುಪಕೃತ್ಯ ಸಾಧಯೇದಿತಿ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರರ್ಥಭಾವನೇತಿ ವಿಭಾಗಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —

ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತ್ಯಾಗೋ ನಿಷಿದ್ಧಕಾಮ್ಯವರ್ಜನಮ್ । ಉಪರಮೋ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ಯಾಗಃ । ತಿತಿಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ಸಮಾಧಾನಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿತ್ಯಂಶತ್ರಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಮಂಶತ್ರಯಮನ್ಯದಪಿ ಸುಲಭಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಾದಿಪದಮ್ ।

ವಿಧಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಧೀನಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ವಸ್ತುಪರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶತ್ವೇನ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಅಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಾರೋಪಿತದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನಾದ್ವಯಂ ವಸ್ತು ಸಮರ್ಪಯತಾಂ ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

’ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಫಲಾರ್ಪಕತ್ವೇನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯುಪಯೋಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಫಲಂಚೇತಿ ।

ಮೋಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।