ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ನಾಪೂರ್ವವಿಧಿಃ, ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ‘ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ — ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರಾತ್ಮವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಿತಮ್ ; ತತ್ರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ ತದ್ವಿಷಯಾನಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಬುದ್ಧಿಃ ಕಾರಕಾದಿಕ್ರಿಯಾಫಲಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾತ್ಮಿಕಾ ಅವಿದ್ಯಾ ನಿವರ್ತಿತಾ ; ತಸ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಿತಾಯಾಂ ಕಾಮಾದಿದೋಷಾನುಪಪತ್ತೇರನಾತ್ಮಚಿಂತಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಾತ್ಮಚಿಂತೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ತದುಪಾಸನಮಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ನ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ॥

ವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಂ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶಂ ವಿನಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಪೂರ್ವವಿಧಿರಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೇತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥೋ ಹ್ಯಪೂರ್ವವಿಧಿರ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾದಿತಿ । ನಾಯಂ ತಥಾ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಚಾರಾವಸಾನೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಂ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಉತ್ಪಾದ್ಯತಾಮುಕ್ತಶ್ರುತಿಭಿರಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ತಾವತೇತ್ಯತ ಆಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಕಾರಕಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ತದವಾಂತರಭೇದವಿಷಯಮ್ ।

ನನ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಮಪನೀತಾಯಾಮಪಿ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಸದ್ಭಾವಾದ್ವೈಧೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾನ್ನಹಿ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ವ್ಯವಹಾರೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ‘ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿ’ತಿ ನ್ಯಾಯಾದತ ಆಹ —

ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಾನ್ನ ವೈಧೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಬಾಧಿತಾಭಿಮಾನಮಂತರೇಣ ತದಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿದುಷಃ ಸುಷುಪ್ತತುಲ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।

ಶ್ರೌತಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಪಿ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಚಿತ್ತವೃತ್ತೀನಾಂ ಜನ್ಮನೈವಾಽಽತ್ಮಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರೌತೇ ತು ಜ್ಞಾನೇ ನಾಸ್ತ್ಯನಾತ್ಮೇತಿ ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಿಃ ।