బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతాసౌనామాయమిదంరూప ఇతి తదిదమప్యేతర్హి నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేఽసౌనామాయమిదంరూప ఇతి స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః । ఆ నఖాగ్రేభ్యో యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితః స్యాద్విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే తం న పశ్యన్తి । అకృత్స్నో హి స ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి । వదన్వాక్పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనస్తాన్యస్యైతాని కర్మనామాన్యేవ । స యోఽత ఎకైకముపాస్తే న స వేదాకృత్స్నో హ్యేషోఽత ఎకైకేన భవత్యాత్మేత్యేవోపాసీతాత్ర హ్యేతే సర్వ ఎకం భవన్తి । తదేతత్పదనీయమస్య సర్వస్య యదయమాత్మానేన హ్యేతత్సర్వం వేద । యథా హ వై పదేనానువిన్దేదేవం కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
అనిర్జ్ఞాతత్వసామాన్యాత్ ఆత్మా జ్ఞాతవ్యః, అనాత్మా చ । తత్ర కస్మాదాత్మోపాసన ఎవ యత్న ఆస్థీయతే — ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి, నేతరవిజ్ఞానే ఇతి ; అత్రోచ్యతే — తదేతదేవ ప్రకృతమ్ , పదనీయం గమనీయమ్ , నాన్యత్ ; అస్య సర్వస్యేతి నిర్ధారణార్థా షష్ఠీ ; అస్మిన్సర్వస్మిన్నిత్యర్థః ; యదయమాత్మా యదేతదాత్మతత్త్వమ్ ; కిం న విజ్ఞాతవ్యమేవాన్యత్ ? న ; కిం తర్హి, జ్ఞాతవ్యత్వేఽపి న పృథగ్జ్ఞానాన్తరమపేక్షతే ఆత్మజ్ఞానాత్ ; కస్మాత్ ? అనేనాత్మనా జ్ఞాతేన, హి యస్మాత్ , ఎతత్సర్వమనాత్మజాతమ్ అన్యద్యత్ తత్సర్వం సమస్తమ్ , వేద జానాతి । నన్వన్యజ్ఞానేనాన్యన్న జ్ఞాయత ఇతి ; అస్య పరిహారం దున్దుభ్యాదిగ్రన్థేన వక్ష్యామః । కథం పునరేతత్పదనీయమితి, ఉచ్యతే — యథా హ వై లోకే, పదేన — గవాదిఖురాఙ్కితో దేశః పదమిత్యుచ్యతే, తేన పదేన — నష్టం వివిత్సితం పశుం పదేనాన్వేషమాణః అనువిన్దేత్ లభేత ; ఎవమాత్మని లబ్ధే సర్వమనులభతే ఇత్యర్థః ॥

ఆత్మైవ జ్ఞాతవ్యో నానాత్మేతి ప్రతిజ్ఞాయామత్ర హీత్యాదినా హేతురుక్తః సంప్రతి తదేతత్పదనీయమిత్యాదివాక్యాపోహ్యం చోద్యముత్థాపయతి —

అనిర్జ్ఞాతత్వేతి ।

ఉత్తరమాహ —

అత్రేతి ।

నిర్ధారణమేవ స్ఫోరయతి —

అస్మిన్నితి ।

నాన్యదిత్యుక్తత్వాదనాత్మనో విజ్ఞాతవ్యత్వాభావశ్చేదనేన హీత్యాదిశేషవిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —

కిం నేతి ।

తస్యాజ్ఞేయత్వం నిషేధతి —

నేతి ।

తస్యాపి జ్ఞాతవ్యత్వే నాన్యదితి వచనమనవకాశమిత్యాహ —

కిం తర్హీతి ।

తస్య సావకాశత్వం దర్శయతి —

జ్ఞాతవ్యత్వేఽపీతి ।

ఆత్మనః సకాశాదనాత్మనోఽర్థాన్తరత్వాత్తస్యాఽఽత్మజ్ఞానాజ్జ్ఞాతవ్యత్వాయోగాజ్జ్ఞాతవ్యత్వే జ్ఞానాన్తరమపేక్షితవ్యమేవేతి శఙ్కతే —

కస్మదితి ।

ఉత్తరవాక్యేనోత్తరమాహ —

అనేనేతి ।

ఆత్మన్యానాత్మజాతస్య కల్పితత్వాత్తస్య తదతిరిక్తస్వరూపాభావాత్తజ్జ్ఞానేనైవ జ్ఞాతత్వసిద్ధేర్నాస్తి జ్ఞానాన్తరాపేక్షేత్యర్థః ।

లోకదృష్టిమాశ్రిత్యానేనేత్యాదివాక్యార్థమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

ఆత్మకార్యత్వాదనాత్మనస్తస్మిన్నన్తర్భావాత్తజ్జ్ఞానేన జ్ఞానముచితమితి పరిహరతి —

అస్యేతి ।

సత్యోపాయాభావాదాత్మతత్త్వస్య పదనీయత్వాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —

కథమితి ।

అసత్యస్యాపి శ్రుత్యాచార్యాదేరర్థక్రియాకారిత్వసంభవాదాత్మతత్త్వస్య పదనీయత్వోపపత్తిరిత్యాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

వివిత్సితం లబ్ధుమిష్టమ్ । అన్వేషణోపాయత్వం దర్శయితుం పదేనేతి పునరుక్తిః ।