బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతాసౌనామాయమిదంరూప ఇతి తదిదమప్యేతర్హి నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేఽసౌనామాయమిదంరూప ఇతి స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః । ఆ నఖాగ్రేభ్యో యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితః స్యాద్విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే తం న పశ్యన్తి । అకృత్స్నో హి స ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి । వదన్వాక్పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనస్తాన్యస్యైతాని కర్మనామాన్యేవ । స యోఽత ఎకైకముపాస్తే న స వేదాకృత్స్నో హ్యేషోఽత ఎకైకేన భవత్యాత్మేత్యేవోపాసీతాత్ర హ్యేతే సర్వ ఎకం భవన్తి । తదేతత్పదనీయమస్య సర్వస్య యదయమాత్మానేన హ్యేతత్సర్వం వేద । యథా హ వై పదేనానువిన్దేదేవం కీర్తిం శ్లోకం విన్దతే య ఎవం వేద ॥ ౭ ॥
నన్వాత్మని జ్ఞాతే సర్వమన్యజ్జ్ఞాయత ఇతి జ్ఞానే ప్రకృతే, కథం లాభోఽప్రకృత ఉచ్యత ఇతి ; న, జ్ఞానలాభయోరేకార్థత్వస్య వివక్షితత్వాత్ । ఆత్మనో హ్యలాభోఽజ్ఞానమేవ ; తస్మాజ్జ్ఞానమేవాత్మనో లాభః ; న అనాత్మలాభవత్ అప్రాప్తప్రాప్తిలక్షణ ఆత్మలాభః, లబ్ధృలబ్ధవ్యయోర్భేదాభావాత్ । యత్ర హ్యాత్మనోఽనాత్మా లబ్ధవ్యో భవతి, తత్రాత్మా లబ్ధా, లబ్ధవ్యోఽనాత్మా । స చాప్రాప్తః ఉత్పాద్యాదిక్రియావ్యవహితః, కారకవిశేషోపాదానేన క్రియావిశేషముత్పాద్య లబ్ధవ్యః । స త్వప్రాప్తప్రాప్తిలక్షణోఽనిత్యః, మిథ్యాజ్ఞానజనితకామక్రియాప్రభవత్వాత్ — స్వప్నే పుత్రాదిలాభవత్ । అయం తు తద్విపరీత ఆత్మా । ఆత్మత్వాదేవ నోత్పాద్యాదిక్రియావ్యవహితః । నిత్యలబ్ధస్వరూపత్వేఽపి అవిద్యామాత్రం వ్యవధానమ్ । యథా గృహ్యమాణాయా అపి శుక్తికాయా విపర్యయేణ రజతాభాసాయా అగ్రహణం విపరీతజ్ఞానవ్యవధానమాత్రమ్ , తథా గ్రహణం జ్ఞానమాత్రమేవ, విపరీతజ్ఞానవ్యవధానాపోహార్థత్వాజ్జ్ఞానస్య ; ఎవమిహాప్యాత్మనోఽలాభః అవిద్యామాత్రవ్యవధానమ్ ; తస్మాద్విద్యయా తదపోహనమాత్రమేవ లాభః, నాన్యః కదాచిదప్యుపపద్యతే । తస్మాదాత్మలాభే జ్ఞానాదర్థాన్తరసాధనస్య ఆనర్థక్యం వక్ష్యామః । తస్మాన్నిరాశఙ్కమేవ జ్ఞానలాభయోరేకార్థత్వం వివక్షన్నాహ — జ్ఞానం ప్రకృత్య — ‘అనువిన్దేత్’ ఇతి ; విన్దతేర్లాభార్థత్వాత్ ॥

అనేనేత్యత్ర వేదేతి జ్ఞానేనోపక్రమ్యానువిన్దేదితి లాభముక్త్వా కీర్తిమిత్యాదిశ్రుతౌ పునర్జ్ఞానార్థేన విదినోపసంహారాదనువిన్దేదితి శ్రుతేరుపక్రమోపసంహారవిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

శఙ్కితం విరోధం నిరాకరోతి —

నేతి ।

కథం తయోరైకార్థ్యం గ్రామాదౌ తదేకత్వాప్రసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఆత్మన ఇతి ।

గ్రామాదావప్రాప్తే ప్రాప్తిరేవ లాభో న జ్ఞానమాత్రం తథాఽత్రాపి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

నేత్యాదినా ।

జ్ఞానలాభశబ్దయోరర్థభేదస్తర్హి కుత్రేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యత్ర హీతి ।

అనాత్మని లబ్ధృలబ్ధవ్యయోర్జ్ఞాతృజ్ఞేయయోశ్చ భేదే క్రియాభేదాత్ఫలభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ।

నన్వాత్మలాభోఽపి జ్ఞానాద్భిద్యతే లాభత్వాదనాత్మలాభవదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానహేతుమాత్రానధీనత్వముపాధిరిత్యాహ —

స చేతి ।

అప్రాప్తత్వం వ్యక్తీకరోతి —

ఉత్పాద్యేతి ।

తద్వ్యవధానమేవ సాధయతి —

కారకేతి ।

కిఞ్చానాత్మలాభోఽవిద్యాకల్పితః కాదాచిత్కత్వాత్సమ్మతవదిత్యాహ —

స త్వితి ।

కిఞ్చాసావవిద్యాకల్పితోఽప్రామాణికత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ —

మిథ్యేతి ।

ప్రకృతే విశేషం దర్శయతి —

అయం త్వితి ।

వైపరీత్యమేవ స్ఫోరయతి —

ఆత్మత్వాదితి ।

ఆత్మనస్తర్హి నిత్యలబ్ధత్వాన్న తత్రాలబ్ధత్వబుద్ధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

నిత్యేతి ।

ఆత్మన్యలాభోఽజ్ఞానం లాభస్తు జ్ఞానమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

యథేత్యాదినా ।

శుక్తికాయాః స్వరూపేణ గృహ్యమాణాయా అపీతి యోజనా ।

ఆత్మలాభోఽవిద్యానివృత్తిరేవేత్యత్రోక్తం వక్ష్యమాణం చ గమకం దర్శయతి —

తస్మాదితి ।

అవిరోధముపసంహరతి —

తస్మాదిత్యాదినా ।

తయోరేకార్థత్వేఽపి కథమనువిన్దేతి మధ్యే ప్రయుజ్యతే —

తత్రాఽఽహ –

విన్దతేరితి ।