ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
ನನ್ವಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮನ್ಯಜ್ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಕೃತೇ, ಕಥಂ ಲಾಭೋಽಪ್ರಕೃತ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ; ನ, ಜ್ಞಾನಲಾಭಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮನೋ ಹ್ಯಲಾಭೋಽಜ್ಞಾನಮೇವ ; ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇವಾತ್ಮನೋ ಲಾಭಃ ; ನ ಅನಾತ್ಮಲಾಭವತ್ ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಲಾಭಃ, ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ರ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮಾ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತಿ, ತತ್ರಾತ್ಮಾ ಲಬ್ಧಾ, ಲಬ್ಧವ್ಯೋಽನಾತ್ಮಾ । ಸ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಹಿತಃ, ಕಾರಕವಿಶೇಷೋಪಾದಾನೇನ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಲಬ್ಧವ್ಯಃ । ಸ ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣೋಽನಿತ್ಯಃ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಜನಿತಕಾಮಕ್ರಿಯಾಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ — ಸ್ವಪ್ನೇ ಪುತ್ರಾದಿಲಾಭವತ್ । ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತ ಆತ್ಮಾ । ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ನೋತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಹಿತಃ । ನಿತ್ಯಲಬ್ಧಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಂ ವ್ಯವಧಾನಮ್ । ಯಥಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಅಪಿ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ರಜತಾಭಾಸಾಯಾ ಅಗ್ರಹಣಂ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನಮಾತ್ರಮ್ , ತಥಾ ಗ್ರಹಣಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ, ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ; ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಲಾಭಃ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರವ್ಯವಧಾನಮ್ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತದಪೋಹನಮಾತ್ರಮೇವ ಲಾಭಃ, ನಾನ್ಯಃ ಕದಾಚಿದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಲಾಭೇ ಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರಸಾಧನಸ್ಯ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರಾಶಂಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಲಾಭಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ — ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ — ‘ಅನುವಿಂದೇತ್’ ಇತಿ ; ವಿಂದತೇರ್ಲಾಭಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ॥

ಅನೇನೇತ್ಯತ್ರ ವೇದೇತಿ ಜ್ಞಾನೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯಾನುವಿಂದೇದಿತಿ ಲಾಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಕೀರ್ತಿಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥೇನ ವಿದಿನೋಪಸಂಹಾರಾದನುವಿಂದೇದಿತಿ ಶ್ರುತೇರುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಶಂಕಿತಂ ವಿರೋಧಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನೇತಿ ।

ಕಥಂ ತಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ ಗ್ರಾಮಾದೌ ತದೇಕತ್ವಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಗ್ರಾಮಾದಾವಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಲಾಭೋ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜ್ಞಾನಲಾಭಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದಸ್ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಅನಾತ್ಮನಿ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಯೋರ್ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಯೋಶ್ಚ ಭೇದೇ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಾತ್ಫಲಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಲಾಭೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ಲಾಭತ್ವಾದನಾತ್ಮಲಾಭವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುಮಾತ್ರಾನಧೀನತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಉತ್ಪಾದ್ಯೇತಿ ।

ತದ್ವ್ಯವಧಾನಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ಕಾರಕೇತಿ ।

ಕಿಂಚಾನಾತ್ಮಲಾಭೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಸಮ್ಮತವದಿತ್ಯಾಹ —

ಸ ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂಚಾಸಾವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೋಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ —

ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ವೈಪರೀತ್ಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಸ್ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯಲಬ್ಧತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರಾಲಬ್ಧತ್ವಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ಆತ್ಮನ್ಯಲಾಭೋಽಜ್ಞಾನಂ ಲಾಭಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಅಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಆತ್ಮಲಾಭೋಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಚ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅವಿರೋಧಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನುವಿಂದೇತಿ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ —

ತತ್ರಾಽಽಹ –

ವಿಂದತೇರಿತಿ ।