ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ, ಅನಾತ್ಮಾ ಚ । ತತ್ರ ಕಸ್ಮಾದಾತ್ಮೋಪಾಸನ ಏವ ಯತ್ನ ಆಸ್ಥೀಯತೇ — ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ, ನೇತರವಿಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತದೇತದೇವ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ಪದನೀಯಂ ಗಮನೀಯಮ್ , ನಾನ್ಯತ್ ; ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಷಷ್ಠೀ ; ಅಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯದಯಮಾತ್ಮಾ ಯದೇತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ; ಕಿಂ ನ ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಮೇವಾನ್ಯತ್ ? ನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪೃಥಗ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಜ್ಞಾತೇನ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಏತತ್ಸರ್ವಮನಾತ್ಮಜಾತಮ್ ಅನ್ಯದ್ಯತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ , ವೇದ ಜಾನಾತಿ । ನನ್ವನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯನ್ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ; ಅಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಂ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಕಥಂ ಪುನರೇತತ್ಪದನೀಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಹ ವೈ ಲೋಕೇ, ಪದೇನ — ಗವಾದಿಖುರಾಂಕಿತೋ ದೇಶಃ ಪದಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತೇನ ಪದೇನ — ನಷ್ಟಂ ವಿವಿತ್ಸಿತಂ ಪಶುಂ ಪದೇನಾನ್ವೇಷಮಾಣಃ ಅನುವಿಂದೇತ್ ಲಭೇತ ; ಏವಮಾತ್ಮನಿ ಲಬ್ಧೇ ಸರ್ವಮನುಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆತ್ಮೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯೋ ನಾನಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೋಹ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವೇತಿ ।

ಉತ್ತರಮಾಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ನಿರ್ಧಾರಣಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ನಾನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದನಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಶ್ಚೇದನೇನ ಹೀತ್ಯಾದಿಶೇಷವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಿಂ ನೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ —

ನೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೇ ನಾನ್ಯದಿತಿ ವಚನಮನವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಆತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದನಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಾಜ್ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಸ್ಮದಿತಿ ।

ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಮಾಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ಆತ್ಮನ್ಯಾನಾತ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನೈವ ಜ್ಞಾತತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಸ್ತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೋಕದೃಷ್ಟಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾನೇನೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭಾವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾನಮುಚಿತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ಅಸ್ಯೇತಿ ।

ಸತ್ಯೋಪಾಯಾಭಾವಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪದನೀಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಅಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾದೇರರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸಂಭವಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪದನೀಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿವಿತ್ಸಿತಂ ಲಬ್ಧುಮಿಷ್ಟಮ್ । ಅನ್ವೇಷಣೋಪಾಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪದೇನೇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ।