ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಾದ್ವಾ ತದ್ಭಾವೀ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ‘ಸರ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯಂತೋ ಮನುಷ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಾಃ ; ತೇಷಾಂ ಚ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನೇ ವಿಶೇಷತೋಽಧಿಕಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪ್ಯಪರಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ; ಅತೋ ದ್ವೈತೈಕತ್ವಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಸಹಿತಯಾ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮುಪಸಂಪನ್ನೋ ಭೋಜ್ಯಾದಪಾವೃತ್ತಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೋಚ್ಛಿನ್ನಕಾಮಕರ್ಮಬಂಧನಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಹೇತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ; ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ — ಯಥಾ ‘ಓದನಂ ಪಚತಿ’ ಇತಿ, ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚ — ‘ಪರಿವ್ರಾಜಕಃ ಸರ್ವಭೂತಾಭಯದಕ್ಷಿಣಾಮ್’ ( ? ) ಇತ್ಯಾದಿ, ತಥಾ ಇಹ - ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ — ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಪುರುಷೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ॥

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ನೋಪದೇಶಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ‘ಸಹಸಿದ್ಧಂ ಚತುಷ್ಟ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವದಿತಿ ಚೋಪದೇಶಾಧೀನಧೀಸಾಧ್ಯೋಽಸೌ ಶ್ರುತೌ । ನ ಚಾಽಽಸೀದಿತ್ಯತೀತಕಾಲಾವಚ್ಛೇದಸ್ತ್ರಿಕಾಲೇ ತಸ್ಮಿನ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಸಮವರ್ತತೇತಿ ಚ ಜನ್ಮಮಾತ್ರಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಕಾಲಾತ್ಮಕೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಪರಾಹತತ್ವಾನ್ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮಿತ್ಯಪರಿತೋಷಾದ್ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಂ ಹಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚೋಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತನ್ಮತಮಾಹ —

ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದ್ವೈತಕತ್ವಂ ಸರ್ವಜಗದಾತ್ಮಕಮಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ವಿದ್ಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಽಹಮಿತ್ಯಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಸಮುಚ್ಚಿತಯಾ ತದ್ಭಾವಮಿಹೈವೋಪಗತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪದೇ ಯದ್ಭೋಜ್ಯಂ ತತೋಽಪಿ ದೋಷದರ್ಶನಾದ್ವಿರಕ್ತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಕಾಮಾದಿನಿಗಡಃ ಸಾಧ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಮೇವಾರ್ಥಯಮಾನಸ್ತದ್ವಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಜೀವೋಽಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಿನಿ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ “ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಂ ವಿಂದೇತೇ”(ಗೌ.ಧ.ಸೂ.೧.೪.೩)ತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯಕಥನಮ್ ।