ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ತನ್ನ, ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಾತ್ । ನ ಹಿ ಸೋಽಸ್ತಿ ಲೋಕೇ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ಯೋ ನಿಮಿತ್ತವಶಾದ್ಭಾವಾಂತರಮಾಪದ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಕೃತಾ ಚೇತ್ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿಃ, ನಿತ್ಯಾ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚ ಕರ್ಮಫಲತುಲ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಸರ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತಿಂ ಚೇತ್ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಮನ್ಯಸೇ, ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಿಪುರುಷಕಲ್ಪನಾ ವ್ಯರ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಸರ್ವೋ ಜಂತುರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮೇವ ಸರ್ವಭಾವಾಪನ್ನಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ; ಅವಿದ್ಯಯಾ ತು ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸರ್ವತ್ವಂ ಚಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮ್ - ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ರಜತಮ್ , ವ್ಯೋಮ್ನಿ ವಾ ತಲಮಲವತ್ತ್ವಾದಿ ; ತಥೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಮವಿದ್ಯಯಾ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸರ್ವತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ - ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ ಯದಿ, ತದಾ ಯುಕ್ತಮ್ — ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥತ ಆಸೀತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಭೂತಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ ; ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವಾದಿತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ । ನ ತ್ವಿಯಂ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ — ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥವಿಪರೀತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಪುರುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ, ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ — ಮಹತ್ತರೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೇಽಸತಿ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸರ್ವತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾಪೋಹಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಸ್ತುಧರ್ಮಸ್ಯಾಪೋಢ್ರೀ ದೃಷ್ಟಾ ಕರ್ತ್ರೀ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತು ಸರ್ವತ್ರೈವ ನಿವರ್ತಿಕಾ ದೃಶ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಇಹಾಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸರ್ವತ್ವಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮೇವ ನಿವರ್ತ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ; ನ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ವಸ್ತು ಕರ್ತುಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ವಾ ಅರ್ಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯರ್ಥೈವ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾ ॥

ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದೂಷಯತಿ —

ತನ್ನೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ಗ್ರಹೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ನ ತನ್ಮತಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ —

ತಥೇತಿ ।

ಭವತು ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾ ಹಾನಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಕಿಂಚ ಜೀವಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।

ತತ್ರಾನುವಾದಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ —

ಪ್ರಾಗಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಿಪುರುಷಕಲ್ಪನಾ ವ್ಯರ್ಥೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ತದೇತಿ ।

ತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽಸೀತ್ತದೇವ ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಂ ತದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮಾಲಂಬನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಗೌರ್ಬಾಹೀಕ ಇತಿವದಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಸಂಪನ್ನಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಶ್ರುತಮಶ್ರುತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೀ ಪುರುಷಃ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಾ ಚಾಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾ ನ ನ್ಯಾಯವತೀ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —

ನತ್ವಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿರಧೀತೇಽನುವಾಕಮಿತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಾಽಶ್ರುತೋಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಮಹತ್ತರ ಇತಿ ।

ತತ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯೋಜನೇ ಶ್ರುತಮಪಿ ಹಿತ್ವಾಽಶ್ರುತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವಸತಿ ಪ್ರಯೋಜನವಿಶೇಷೇ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಾದಿರ್ನ ಯುಕ್ತಿಮತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಿಪುರುಷಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಹತ್ತರವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯೇತಿ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯಮಧಿಕೃತತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾಽಧಿಕಾರಿತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಲ್ಪಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —

ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಾರೋಪಮಂತರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಸ್ತುಧರ್ಮಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಾರೋಪಮಂತರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಸ್ತುಧರ್ಮಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸರ್ವತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಿಮತಮವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದ್ರಜತಾದಿವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ವಿಮತಂ ನ ಕಾರಕಂ ವಿದ್ಯಾತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದೇರ್ವಾಸ್ತವತ್ವಾಯೋಗಾದಯುಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಿಪುರುಷಕಲ್ಪನೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।