ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ರಜತಾಧ್ಯಾರೋಪಣೇಽಸತಿ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ - ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರಾಪನ್ನಾಯಾಮ್ — ‘ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿಕಾ ನ ರಜತಮ್’ ಇತಿ । ತಥಾ ‘ಸದೇವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨)‘ನೇದಂ ದ್ವೈತಮಸ್ತ್ಯಬ್ರಹ್ಮ’ ( ? ) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾಯಾಮಸತ್ಯಾಮ್ । ನ ಬ್ರೂಮಃ — ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪನಿಮಿತ್ತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕರ್ತೃ ಚೇತಿ - ಭವತ್ಯೇವಂ ನಾವಿದ್ಯಾಕರ್ತೃ ಭ್ರಾಂತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂತು ನೈವ ಅಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿದ್ಯಕರ್ತಾ ಚೇತನೋ ಭ್ರಾಂತೋಽನ್ಯ ಇಷ್ಯತೇ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ, ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ — ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ‘ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೨೦) ‘ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೮) ; ‘ಯಸ್ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಈ. ಉ. ೬) ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ; ಬಾಢಮೇವಮ್ , ಅವಗತೇ ಅಸ್ತ್ವೇವಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಅವಗಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅನವಗಮನಿವೃತ್ತೇರ್ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೇಕತ್ವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾತ್ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹ್ಯೇಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದೇವಾನವಗಮನಿವೃತ್ತಿಃ ; ದೃಶ್ಯಮಾನಮಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಬ್ರುವತೋ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಃ ಕೇನಚಿದಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ; ನ ಚ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮ, ದೃಷ್ಟತ್ವಾದೇವ । ದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಪ್ಯೇಷೈವ ಯುಕ್ತಿಃ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ಚೋದಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ನ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಪ್ರಕಾಶೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನಮಾದಿತ್ಯೇ ತಮೋವದುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾತತ್ವಮಜ್ಞತ್ವಂ ವಾಽಽಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ? ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೀತಿ ।

ನಹಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಂ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯುಕ್ತಂ ಪಿಷ್ಟಪಿಷ್ಟಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಸ್ತದಜ್ಞಾತಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ತದ್ವಿಷಯಂ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿ ವಿಧೀಯತೇ ತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಜ್ಞಾತತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾವ್ಯತಿರೇಕಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾಯಾಂ ಶುಕ್ತೌ ರೂಪ್ಯಾರೋಪಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಲಂಬತೇ —

ನ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾಕರ್ತೃ ನ ಭವತೀತ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತೋ ವಾಽರ್ಥಸ್ತದನ್ಯಸ್ತದಾಶ್ರಯೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾ ? ತತ್ರಾಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಅನಾದಿತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ ವಿನಾ ಚ ದ್ವಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀರುದಾಹರತಿ —

ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋಽಚೇತನೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರದ್ವಯಂ ಪಠತಿ —

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಜ್ಞಸ್ಯಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಕಿಮಿದಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮವಗತೇಽನವಗತೇ ವಾ ಚೋದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —

ಬಾಢಮಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ನೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮವಗಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಉಪದೇಶವದವಗಮಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ವಸ್ತುನಿ ನೋಪಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —

ಅವಗಮೇತಿ ।

ಅನುಭವಮನುಸೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ನ । ಅನವಗಮೇತಿ ।

ಸಾ ವಸ್ತುನೋ ಭಿನ್ನಾ ಚೇದದ್ವೈತಹಾನಿರಭಿನ್ನಾ ಚೇಜ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ।

ಅನವಗಮನಿವೃತ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯಮಾನತಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ —

ನ ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಮಪಿ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೇ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೃಶ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಕುತೋ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅನುಪಪನ್ನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೇ ದೃಷ್ಟಿರಾಭಾಸೀಭಾವತೀತಿ ಶಂಕತೇ —

ದರ್ಶನೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಿವಿರೋಧೇ ಯುಕ್ತೇರೇವಾಽಭಾಸತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಅನುಪಪನ್ನತ್ವಂ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಬಲಾದಿಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತ್ವನುಪಪನ್ನತ್ವೇ ನ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।