బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనాం నిరాకృత్య స్వపక్షే శాస్త్రస్యార్థవత్త్వముక్తం సంప్రతి ప్రకారాన్తరేణ పూర్వపక్షయతి —
పుణ్య ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గృహ్యతే । ‘కురు కర్మైవ తస్మాత్త్వమ్’ (భ. గీ. ౪ । ౧౫) ఇత్యాద్యా స్మృతిః । న్యాయో మిథో విరుద్ధయోరేకత్వాయోగః । విలక్షణత్వమన్యత్వే హేతుః ।
జీవస్య పరస్మాదన్యత్వేఽపి న తస్య తతోఽన్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్విలక్షణశ్చేతి ।
పరస్య తద్విలక్షణత్వం శ్రుతితో దర్శయిత్వా తత్రైవోపపత్తిమాహ —
కణాదేతి ।
క్షిత్యాదికముపలద్భిమత్కర్తృకం కార్యత్వాద్ఘటవదిత్యాద్యోపపత్తిః ।
తయోర్మిథో భేదే హేత్వన్తరమాహ —
సంసారేతి ।
జీవస్య స్వగతదుఃఖధ్వంసే దుఃఖం మే మా భూదిత్యర్థిత్వేన ప్రవృత్తిర్దృష్టా నేశస్య సాఽస్తి దుఃఖాభావాదతో భేదస్తయోరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చేశ్వరస్య న ప్రవృత్తిర్హేతుఫలయోరభావాదిత్యాహ —
అవాకీతి ।
మిథో భేదే శ్రౌతం లిఙ్గాన్తరమాహ —
సోఽన్వేష్టవ్య ఇతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
ముముక్షోశ్చేతి ।
గతిర్దేవయానాఖ్యా తస్యా మార్గవిశేషోఽర్చిరాదిర్దేశో గన్తవ్యం బ్రహ్మ తేషాముపదేశా”స్తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీ”త్యాదయస్తథాఽపి కథం భేదసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
అసతీతి ।
మా భూద్గతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదభావే చేతి ।
కథం తర్హి గత్యాదికముపపద్యతే తత్రాఽఽహ —
భిన్నస్యేతి ।
జీవేశ్వరయోర్మిథో భేదే హేత్వన్తరమాహ —
కర్మేతి ।
భేదే సత్యుపపన్నా భవన్తీతి శేషః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
భిన్నశ్చేదితి ।
తద్భేదే ప్రామాణికేఽపి కథం బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యాశఙ్క్యోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మభావినో జీవస్య బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వే బ్రహ్మోపదేశ్యాఽనర్థక్యప్రసంగాన్నైవమితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రసంగమేవ ప్రకటయతి —
సంసారీ చేదితి ।
విధిశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశోఽర్థవానితి చేత్తత్ర కిం కర్మవిధిశేషత్వేనోపాస్తివిధిశేషత్వేన వా తదర్థవత్త్వమితి వికల్యాఽఽద్యం దూషయతి —
తద్విజ్ఞానస్యేతి ।
అవినియోగాద్వినియోజకశ్రుత్యాద్యభావాదితి శేషః ।
కల్పాన్తరమాదత్తే —
సంసారిణ ఇతి ।
ఉపదేశస్య జ్ఞానార్థత్వాత్తదనపేక్షత్వాచ్చ సంపత్తేస్తస్య కథం తాదర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనిర్జ్ఞాతే హీతి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాచష్టే —
నిర్జ్ఞాతేతి ।
పదయోః సామానాధికరణ్యేన జీవబ్రహ్మణోరభేదావగమాన్న సంపత్పక్షః సంభవతీతి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
కథమేకత్వే గమ్యమానేఽపి సంపదోఽనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యస్య హీతి ।
ఎకత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఇదమితి ।
ఎకత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ సంపత్తిపక్షే తదాపత్తిః ఫలమన్యద్వేతి వికల్ప్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
ఆద్యం దూషయతి —
సంపత్తిశ్చేదితి ।
’తం యథా యథే’త్యాదివాక్యమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
వచనాదితి ।
సంపత్తేరమానత్వాన్న తద్బలాదన్యస్యాన్యత్వమిత్యాహ – శ్రుతిశ్చ న పూర్వసిద్ధసూత్రాదిభావాభిధాయినీ తత్సాదృశ్యాప్త్యా తద్భావోపచారాదతో బ్రహ్మభావః స్వతః సిద్ధో న సామ్పాదిక ఇత్యాహ —
విజ్ఞానస్యేతి ।
అథాన్యస్యాన్యభావే యథోక్తం వచనమేవ శక్త్యాధ్యాయకమిత్యాశఙ్క్యాఽహ —
న చేతి ।
బ్రహ్మోపదేశానర్థక్యప్రసంగాన్న బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యుక్త్వా తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
స ఎష ఇతి ।
బ్రహ్మోపదేశస్య సంపచ్ఛేషత్వే దోషాన్తరమాహ —
ఇష్టార్థేతి ।
తదేవ వివృణ్వన్నిష్టమర్థమాచష్టే —
సైన్ధవేతి ।
యథోక్తం వస్తు తాత్పర్యగమ్యమస్యాముపనిషదీత్యత్ర హేతుమాహ —
కాణ్డద్వయేఽపీతి ।
మధుకాణ్డావసానగతమవధారణం దర్శయతి —
ఇత్యనుశాసనమితి ।
మునికాణ్డాన్తే వ్యవస్థితముదాహరతి —
ఎతావదితి ।
న కేవలముపదేశస్య సంపచ్ఛేషత్వే బృహదారణ్యకవిరోధః కిన్తు సర్వోపనిషద్విరోధోఽస్తీత్యాహ —
తథేతి ।
ఇష్టమర్థమిత్థముక్త్వా తద్బాధనం నిగమయతి —
తత్రేతి ।
నను బృహదారణ్యకే బ్రహ్మకణ్డికాయాం జీవపరయోర్భేదోఽభిప్రేత ఉపసంహారే త్వభేద ఇతి వ్యవస్థాయాం తద్విరోధః శక్యః సమాధాతుమిత్యత ఆహ —
తథా చేతి ।
బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనాయాముపదేశానర్థక్యమిష్టార్థబాధశ్చేత్యుక్తమిదానీం బ్రహ్మేత్యాదివాక్యే బ్రహ్మశబ్దేన పరస్యాగ్రహణే తద్విద్యాయా బ్రహ్మవిద్యేతి సంజ్ఞానుపపత్తిం దోషాన్తరమాహ —
వ్యపదేశానుపపత్తేశ్చేతి ।
అత్రోక్తబ్రహ్మశబ్దార్థాద్వేదితుర్జీవాదన్యస్తదాత్మానమిత్యత్రాఽఽత్మశబ్దేన పరో గృహ్యతే తద్విద్యా చ బ్రహ్మవిద్యేతి సంజ్ఞాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
ఆత్మేతీతి ।
వాక్యశేషవిరోధాన్నైవమిత్యాహ —
నాహమితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
అన్యశ్చేతి ।
యథోక్తావగమే ఫలితమాహ —
తథా చ సతీతి ।
అత్యన్తభేదే వ్యపదేశానుపపత్తిం విశదయతి —
సంసారీతి ।
జీవబ్రహ్మణోర్భేదాభేదోపగమాదభేదేన బ్రహ్మవిద్యేతి వ్యపదేశః సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్యాతాం వా బ్రహ్మాత్మనోర్భేదాభేదౌ తథాఽపి భిన్నాభిన్నవిద్యాయాం బ్రహ్మవిద్యేతి నియతో వ్యపదేశో న స్యాదిత్యాహ —
న చేతి ।
నిమిత్తం విషయః ।
భిన్నాభిన్నవిషయా విద్యా బ్రహ్మవిషయాపి భవత్యేవేతి వ్యపదేశసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదేతి ।
ఉభయాత్మకత్వాద్వస్తునస్తద్విద్యాఽపి తథేతి వికల్పోపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
అస్తు తర్హి వస్తు బ్రహ్మ వాఽబ్రహ్మ వా వైకల్పికమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్రోతురితి ।
సంశయితమపి జ్ఞానం వాక్యాదుత్పద్యతే చేత్తావతైవ పురుషార్థః శ్రోతుః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిశ్చితఞ్చేతి ।
శ్రోతుర్నిశ్చితజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వేఽపి వక్తుః సంశయితమర్థం వదతో న కాచన హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
నిశ్చితస్యైవ జ్ఞానస్య పుమర్థసాధనత్వం న సంశయితస్యేత్యతఃశబ్దార్థః ।