ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಧಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಿವ, ಅಪೇಶಲಾ — ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಾಲಂಭಾತ್ ; ನ ಹ್ಯಸ್ಮತ್ಕಲ್ಪನೇಯಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಾ ತು ; ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಯಮುಪಾಲಂಭಃ ; ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಷ್ಟಂ ಚಿಕೀರ್ಷುಣಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಪರೀತಕಲ್ಪನಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಕಾರ್ಯಃ । ನ ಚೈತಾವತ್ಯೇವಾಕ್ಷಮಾ ಯುಕ್ತಾ ಭವತಃ ; ಸರ್ವಂ ಹಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೦) ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶತೇಭ್ಯಃ, ಸರ್ವೋ ಹಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಲ್ಪಿತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಃ ಸನ್ — ಇತ್ಯತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಇಯಮೇವ ಕಲ್ಪನಾಪೇಶಲೇತಿ ॥

ಜೀವಪರಯೋರತ್ಯಂತಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋಶ್ಚಾಯೋಗಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನ ಜೀವಸ್ತದ್ಭಾವೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯತ್ಯಂತಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಶಂಕತೇ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಿತಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮೂರ್ತಿತ್ವಾದತ ಏವ ನ ತತ್ಕರ್ಮತ್ವಮಪಿ । ನ ಚ ಸ್ವಕರ್ತೃಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಪರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದತೋ ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಧಕತ್ವಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ ತಚ್ಚಾಪೌರುಷೇಯಮದೋಷಾನ್ನೋಪಾಲಂಭಾರ್ಹಂ ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಂ ಸಾಧಕತ್ವಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।

ಸ ಚಾಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನಾಸಂಭಾವಿತದೋಷತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಪರಿರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ಯುಪಾಲಭ್ಯತೇ । ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ಸಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಚ ತಸ್ಯ ತೇನೈವೋಚ್ಯತೇ ನ ಚಾರ್ಧಜರತೀಯಮುಚಿತಂ ತಥಾ ಚ ವಾಸ್ತವಂ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತರದಿತ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ಯದಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಥೈವ ಸಾಧಕತ್ವಾದಿ ನೇಷ್ಯತೇ ತದಾ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸಾಧಕತ್ವಾದಿನಾ ವಿನಾಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಯೋರಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಶ್ಚೇತನೋಽಚೇತನೋ ವಾಽಸ್ತಿ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಽಸ್ಥೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂಚ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಯಾಽಧ್ಯಾಸಾತ್ತದಂತರ್ಭೂತಂ ಸಾಧಕತ್ವಾದ್ಯಪಿ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಕುತೋಽವಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏಕಧೇತಿ ।

ಉಕ್ತಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಕಲಯತಿ —

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಚೋದ್ಯಸ್ಯಾಽಽಭಾಸತ್ವಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿತಿ ।