బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
తస్మాత్ — యత్ప్రవిష్టం స్రష్టృ బ్రహ్మ, తద్బ్రహ్మ, వై - శబ్దోఽవధారణార్థః, ఇదం శరీరస్థం యద్గృహ్యతే, అగ్రే ప్రాక్ప్రతిబోధాదపి, బ్రహ్మైవాసీత్ , సర్వం చ ఇదమ్ ; కిన్త్వప్రతిబోధాత్ ‘అబ్రహ్మాస్మి అసర్వం చ’ ఇత్యాత్మన్యధ్యారోపాత్ ‘కర్తాహం క్రియావాన్ఫలానాం చ భోక్తా సుఖీ దుఃఖీ సంసారీ’ ఇతి చ అధ్యారోపయతి ; పరమార్థస్తు బ్రహ్మైవ తద్విలక్షణం సర్వం చ । తత్ కథఞ్చిదాచార్యేణ దయాలునా ప్రతిబోధితమ్ ‘నాసి సంసారీ’ ఇతి ఆత్మానమేవావేత్స్వాభావికమ్ ; అవిద్యాధ్యారోపితవిశేషవర్జితమితి ఎవ - శబ్దస్యార్థః ॥

పరపక్షం నిరాకృత్య స్వపక్షం దర్శయతి —

తస్మాదితి ।

తద్వ్యతిరేకేణ జగన్నాస్తీతి సూచయతి —

వైశబ్ద ఇతి ।

తత్పదార్థముక్త్వా త్వమ్పదార్థం కథయతి —

ఇదమితి ।

తయోర్వస్తుతో భేదం శఙ్కిత్వా పదాన్తరం వ్యాచష్టే —

ప్రాగితి ।

తస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమాహ —

సర్వం చేతి ।

కథం తర్హి విపరీతధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కిన్త్వితి ।

యథాప్రతిభాసం కర్తృత్వాదేర్వాస్తవత్వమాశఙ్క్య శాస్త్రవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —

పరమార్థతస్త్వితి ।

తద్విలక్షణమధ్యస్తసమస్తసంసారరహితమితి యావత్ ।

కిము తద్బ్రహ్మేతి చోద్యం పరిహృత్య కిం తదవేదితి చోద్యన్తరం ప్రత్యాహ —

తత్కథఞ్చిదితి ।

పూర్వవాక్యోక్తమవిద్యావిశిష్టమధికారిత్వేన వ్యవస్థితం బ్రహ్మ నాసి సంసారీత్యాచార్యేణ దయావతా కథఞ్చిద్బోధితమాత్మానమేవావేదితి సంబన్ధః ।

ఆత్మైవ ప్రమేయస్తజ్ఞానమేవ ప్రమాణమిత్యేవమర్థత్వమేవకారస్య వివక్షన్నాహ —

అవిద్యేతి ।