ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಬ್ರೂಹಿ ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ, ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ನನು ನ ಸ್ಮರಸ್ಯಾತ್ಮಾನಮ್ ; ದರ್ಶಿತೋ ಹ್ಯಸೌ, ಯ ಇಹ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪ್ರಾಣಿತ್ಯಪಾನಿತಿ ವ್ಯಾನಿತ್ಯುದಾನಿತಿ ಸಮಾನಿತೀತಿ । ನನು ಅಸೌ ಗೌಃ ಅಸಾವಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಮಸೌ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಭವತಾ, ನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಸಿ ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ । ನನು ಅತ್ರಾಪಿ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಸಿ ; ನ ಹಿ ಗಮಿರೇವ ಗಂತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಛಿದಿರ್ವಾ ಛೇತ್ತುಃ ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾ ಮತೇರ್ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ । ನನು ಅತ್ರ ಕೋ ವಿಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟರಿ ; ಯದಿ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ, ಯದಿ ವಾ ಘಟಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟಾ, ಸರ್ವಥಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟೈವ ; ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಏವ ತು ಭವಾನ್ವಿಶೇಷಮಾಹ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ; ದ್ರಷ್ಟಾ ತು ಯದಿ ದೃಷ್ಟೇಃ, ಯದಿ ವಾ ಘಟಸ್ಯ, ದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ರಷ್ಟೈವ । ನ, ವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ — ಅಸ್ತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಃ ; ಯೋ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಸಃ ದೃಷ್ಟಿಶ್ಚೇದ್ಭವತಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಪಶ್ಯತಿ ದೃಷ್ಟಿಮ್ , ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ದೃಷ್ಟಿರ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾ ; ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿತ್ಯಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ; ಅನಿತ್ಯಾ ಚೇದ್ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟಿಃ, ತತ್ರ ದೃಶ್ಯಾ ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾ ಕದಾಚಿನ್ನ ದೃಶ್ಯೇತಾಪಿ — ಯಥಾ ಅನಿತ್ಯಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಘಟಾದಿ ವಸ್ತು ; ನ ಚ ತದ್ವತ್ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ ದೃಷ್ಟಿಮ್ । ಕಿಂ ದ್ವೇ ದೃಷ್ಟೀ ದ್ರಷ್ಟುಃ — ನಿತ್ಯಾ ಅದೃಶ್ಯಾ ಅನ್ಯಾ ಅನಿತ್ಯಾ ದೃಶ್ಯೇತಿ ? ಬಾಢಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ತಾವದನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ, ಅಂಧಾನಂಧತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ; ನಿತ್ಯೈವ ಚೇತ್ , ಸರ್ವೋಽನಂಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ; ದ್ರಷ್ಟುಸ್ತು ನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ — ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅನುಮಾನಾಚ್ಚ — ಅಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸವಿಷಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಿರುಪಲಭ್ಯತೇ ; ಸಾ ತರ್ಹಿ ಇತರದೃಷ್ಟಿನಾಶೇ ನ ನಶ್ಯತಿ ; ಸಾ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟಿಃ ; ತಯಾ ಅವಿಪರಿಲುಪ್ತಯಾ ನಿತ್ಯಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತಯಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸಮಾಖ್ಯಯಾ ಇತರಾಮನಿತ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಬುದ್ಧಾಂತಯೋರ್ವಾಸನಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ಪಶ್ಯಂದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ದೃಷ್ಟಿರೇವ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ಯ ಅಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯವತ್ , ನ ಕಾಣಾದಾನಾಮಿವ ದೃಷ್ಟಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಅನ್ಯಃ ಚೇತನಃ ದ್ರಷ್ಟಾ ॥

ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿವಿಚ್ಯ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಬ್ರೂಹೀತಿ ।

ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽತ್ಮನೋ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣನಾದಿಲಿಂಗಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತ್ವಯೈವಾನುಸಂಧಾತುಂ ಸತ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಸ್ತತ್ಪರೋಕ್ಷವಚನಮನುತ್ತರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಸಾವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂಚೇತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮಿಚ್ಛಸಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ತಂ ದರ್ಶಯಾಮೀತ್ಯಾಹ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ನೇದಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕರ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಮಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪೋಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನೋಪಶಾಮ್ಯತಿ ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮೋಕ್ತ್ಯಾ ತುಷ್ಯತು ಭವಾನಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿವಚನಾದಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿವಚನೇ ದ್ರಷ್ಟೃವಿಷಯೋ ವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಾಭಾವಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಘಟಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ತದಭಾವೋಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಹತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಏವೇತಿ ।

ತಥಾ ದ್ರಷ್ಟರ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದ್ರಷ್ಟಾ ತ್ವಿತಿ ।

ವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸವಿಕಾರೋ ಘಟದ್ರಷ್ಟಾ ಕೂಟಸ್ಥಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವಃ ಸನ್ನಿಧಿಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಬುದ್ಧಿತದ್ವೃತ್ತೀನಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಶೇಷಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಅಸ್ತೀತಿ ।

ಸಪ್ತಮೀ ದ್ರಷ್ಟಾರಮಧಿಕರೋತಿ ।

ದೃಷ್ಟೇದ್ರಷ್ಟುಸ್ತಾವದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಯೋ ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।

ಭವತು ದೃಷ್ಟಿಸದ್ಭಾವೇ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸದಾ ತದ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಅನಿತ್ಯಾ ಚೇದಿತಿ ।

ಉಕ್ತಪಕ್ಷಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ ।

ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇ ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಘಟಾದಿವದ್ದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಕದಾಚಿದೇವ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಸರ್ವದೇತ್ಯನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ವಿಕಾರ್ಣಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಕ್ರಮದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮನ್ಯಥಾದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಚ ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ಗಮಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಿಮಿತಿ ।

ತದುಭಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —

ಬಾಢಮಿತಿ ।

ತತ್ರಾನಿತ್ಯಾನ್ ದೃಷ್ಟಿಮನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ನಿತ್ಯೈವೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ನಿತ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।

ತತ್ರೈವೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —

ಅನುಮಾನಾಚ್ಚೇತಿ ।

ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅಂಧಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಜಾಗರಿತೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾಸನಾಮಯಘಟಾದಿವಿಷಯಾ ದೃಷ್ಟಿರುಪಲಬ್ಧಾ ಯಾ ಚ ಸಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನಿತದೃಷ್ಟ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮವಿನಶ್ಯಂತ್ಯನುಭೂಯತೇ ಸಾ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ನಿತ್ಯೈಷ್ಟವ್ಯಾ । ವಿಮತಂ ನಿತ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ಪರೇಷ್ಟಾತ್ಮವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಾ ದೃಷ್ಟಿಸ್ತದಭಾವಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯುಕ್ತಮತಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ —

ಅವಿಪರಿಲುಪ್ತಯೇತಿ ।

ನಿತ್ಯದ್ವಯಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಸ್ವರೂಪಭೂತಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ —

ಸ್ವಯಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮವಿಪರಿಲುಪ್ತತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಇತರಾಮಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಶ್ಚೇತನೋಽಚೇತನೋ ವೇತಿ ಶೇಷಃ ।