ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ನಿತ್ಯದೃಗ್ರೂಪಮಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವರ್ಜಿತಮೇವ ಅವೇತ್ ವಿದಿತವತ್ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ — ‘ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ — ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ನ, ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ನ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ಏವಂ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಏವ ; ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ — ನ ಚ ದ್ರಷ್ಟುರ್ನಿತ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞಾತೇ ದ್ರಷ್ಟೃವಿಷಯಾಂ ದೃಷ್ಟಿಮನ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷತೇ ; ನಿವರ್ತತೇ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟೃವಿಷಯದೃಷ್ಟ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ತದಸಂಭವಾದೇವ ; ನ ಹ್ಯವಿದ್ಯಮಾನೇ ವಿಷಯೇ ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಜಾಯತೇ ; ನ ಚ ದೃಶ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ವಿಷಯೀಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ, ಯತಸ್ತಾಮಾಕಾಂಕ್ಷೇತ ; ನ ಚ ಸ್ವರೂಪವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾರೋಪಣನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯೀಕರಣಮ್ ॥

ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಸ್ವಭಾವಮಾತ್ಮಪದಾರ್ಥಂ ಪರಿಶೋಧ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿರುದ್ಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಂ ನಾಽಽದ್ಯೋಽನಭ್ಯುಪಗಾಮದಿತ್ಯಾಹ —

ನೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಏವಂ ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ ಕುತೋ ವಿರೋಧೋ ನ ಪ್ರಸರತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ನ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ನಚೇತಿ ।

ನಿತ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪಭೂತೇತಿ ಶೇಷಃ । ವಿಜ್ಞಾತತ್ವಂ ವಾಕ್ಯೀಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ಫುರಣಲಕ್ಷಣಾಮ್ ।

ಆತ್ಮವಿಷಯಸ್ಫುರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ —

ನಿವರ್ತತೇ ಹೀತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಫುರಣರೂಪೇ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಕುತಸ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷೋಪಶಾಂತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಕಿಂಚ ದ್ರಷ್ಟರಿ ದೃಶ್ಯಾಽದೃಶ್ಯಾ ವಾ ದೃಷ್ಟಿರಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಾದೇಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಫುರಣವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕರಣಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।