ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಮಂತ್ರಾನುದಾಹರತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಕಥಮ್ ? ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತತ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯನ್ ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶನಾತ್ ಋಷಿರ್ವಾಮದೇವಾಖ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಹ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ಕಿಲ ; ಸ ಏತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮದರ್ಶನೇಽವಸ್ಥಿತಃ ಏತಾನ್ಮಂತ್ರಾಂದದರ್ಶ — ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದೀನ್ । ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ; ಪಶ್ಯನ್ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಂ ಫಲಂ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಹಾಯಸಾಧನಸಾಧ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಭುಂಜಾನಸ್ತೃಪ್ಯತೀತಿ ಯದ್ವತ್ । ಸೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿರಾಸೀನ್ಮಹತಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ವೀರ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ , ನೇದಾನೀಮೈದಂಯುಗೀನಾನಾಂ ವಿಶೇಷತೋ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್ , ಅಲ್ಪವೀರ್ಯತ್ವಾತ್ — ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬುದ್ಧಿಃ, ತದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪನಾಯಾಹ — ತದಿದಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ಸರ್ವಭೂತಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟಿಕ್ರಿಯಾದಿಲಿಂಗಮ್ , ಏತರ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತಮಾನಕಾಲೇ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಬಾಹ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಏವಂ ವೇದ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ — ಅಪೋಹ್ಯ ಉಪಾಧಿಜನಿತಭ್ರಾಂತಿವಿಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನ್ವಿಶೇಷಾನ್ ಸಂಸಾರಧರ್ಮಾನಾಗಂಧಿತಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಸ್ಮಿ ಕೇವಲಮಿತಿ — ಸಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಸರ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಮಹಾವೀರ್ಯೇಷು ವಾಮದೇವಾದಿಷು ಹೀನವೀರ್ಯೇಷು ವಾ ವಾರ್ತಮಾನಿಕೇಷು ಮನುಷ್ಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಃ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಸ್ತಿ । ವಾರ್ತಮಾನಿಕೇಷು ಪುರುಷೇಷು ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲೇಽನೈಕಾಂತಿಕತಾ ಶಂಕ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ತಸ್ಯ ಹ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾತುರ್ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ದೇವಾ ಮಹಾವೀರ್ಯಾಃ, ಚನ ಅಪಿ, ಅಭೂತ್ಯೈ ಅಭವನಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸರ್ವಭಾವಸ್ಯ, ನೇಶತೇ ನ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾಃ, ಕಿಮುತಾನ್ಯೇ ॥

ತದ್ಧೈತದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಸ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣಶ್ರುತಿಮೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದೋಽಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆದಿಪದಂ ಸಮಸ್ತವಾಮದೇವಸೂಕ್ತಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮ್ ।

ತತ್ರಾವಾಂತರವಿಭಾಗಮಾಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ।

“ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ” ಇತಿ ಹೇತೌ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾನ್ನೈರಂತರ್ಯೇ ಚ ಸತಿ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮೋಕ್ಷಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯಪ್ರತೀತೇಸ್ತಯಾ ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಭ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ —

ಭುಂಜಾನ ಇತಿ ।

ಭುಜಿಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ ಹಿ ತೃಪ್ತಿರತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರ್ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದ್ಧೈತದಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತದಿದಮಿತ್ಯದ್ಯವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ —

ಸೇಯಮಿತಿ ।

ಐದಂಯುಗೀನಾನಾಂ ಕಲಿಕಾಲವರ್ತಿನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪನಾಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವಾರಯತಿ —

ಯತ್ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।

ಪ್ರವಿಷ್ಟೇ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ದೃಷ್ಟೀತಿ ।

ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಬಾಹ್ಯೇಷು ವಿಷಯೇಷೂತ್ಸುಕಂ ಸಾಭಿಲಾಷಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವಾಽಽಹ ಅಹಮಿತಿ ।

ತದೇವಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅಪೋಹ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ವಾ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಪಂಥಿನಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ —

ಅಪೋಹ್ಯೇತಿ ।

ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸದಾ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಂಸಾರೇತಿ ।

ಕೇವಲಮಿತ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।

ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಮಾಹ —

ಸೋಽವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಯತ್ತು ದೇವಾದೀನಾಂ ಮಹಾವೀರ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ನಾಸ್ಮದಾದೀನಾಮಲ್ಪವೀರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನಹೀತಿ ।

ಶ್ರೇಯಾಂಸಿ ಬಹುವಿಘ್ನಾನೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ —

ವಾರ್ತಮಾನಿಕೇಷ್ವಿತಿ ।

ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ತರವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅತ ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥೋಕ್ತೇನಾನ್ವಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾತುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅಪಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಕಿಮುತೇತಿ ।

ಅಲ್ಪವೀರ್ಯಾಸ್ತತ್ರ ವಿಘ್ನಕರಣೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾ ನೇತಿ ಕಿಮುತ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।