ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ನ, ಅವಿದ್ಯಾಪಗಮಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ — ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಂ ಪ್ರತಿ ದೇವಾ ವಿಘ್ನಂ ಕುರ್ಯುರಿತಿ, ತತ್ರ ನ ದೇವಾನಾಂ ವಿಘ್ನಕರಣೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿದ್ಯಾಕಾಲಾನಂತರಿತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ ; ಕಥಮ್ ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದ್ರಷ್ಟುಶ್ಚಕ್ಷುಷ ಆಲೋಕೇನ ಸಂಯೋಗೋ ಯತ್ಕಾಲಃ, ತತ್ಕಾಲ ಏವ ರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಏವಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಕಾಲಮ್ , ತತ್ಕಾಲ ಏವ ತದ್ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನತಿರೋಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರದೀಪ ಇವ ತಮಃಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ಕೇನ ಕಸ್ಯ ವಿಘ್ನಂ ಕುರ್ಯುರ್ದೇವಾಃ — ಯತ್ರ ಆತ್ಮತ್ವಮೇವ ದೇವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತದೇತದಾಹ — ಆತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಧ್ಯೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಏಷಾಂ ದೇವಾನಾಮ್ , ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಕಾಲಮೇವ — ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರವ್ಯವಧಾನಾಪಗಮಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾ ಇವ ರಜತಾಭಾಸಾಯಾಃ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ಅತೋ ನಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವೇ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಯತ್ನಃ ಸಂಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಅನಾತ್ಮಭೂತಂ ಫಲಂ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಂತರಿತಮ್ , ತತ್ರಾನಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಸಫಲಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ವಿಘ್ನಾಚರಣಾಯ ದೇವಾನಾಮ್ ; ನ ತ್ವಿಹ ವಿದ್ಯಾಸಮಕಾಲ ಆತ್ಮಭೂತೇ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಂತರಿತೇ, ಅವಸರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥

ಕರ್ಮಫಲೇ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಘ್ನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ತೇಷಾಂ ತದಾಶಂಕಿತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ ನಾವಿದ್ಯೇತಿ । ತತ್ರ ನಞರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಯಾ ಮುಕ್ತೇರಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯಕಾಲತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾಽಽವಶ್ಯಕತ್ವಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಘ್ನಾಚರಣೇ ನಾವಕಾಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತತ್ಫಲಯೋಃ ಸಮಾನಕಾಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ದೇವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲೇ ವಿಘ್ನಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಯಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೇವಾದೀನಾಮಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಕಥಂ ತೇ ತಸ್ಯ ವಿಘ್ನಮಾಚರೇಯುಃ । ಸ್ವವಿಷಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಾಚರಣಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತದೇತದಾಹೇತಿ ।

ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಕಾಲಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ದೇವಾದೀನಾಮಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇತಿ ।

ಯಥೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ರಜತಾಕಾರಾಯಾಃ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಮವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರವ್ಯವಹಿತಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ತನ್ಮಾತ್ರವ್ಯವಧಾನಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತೇರ್ಯುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾತತ್ಫಲಯೋಃ ಸ್ಮಾನಕಾಲತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತತ್ಪ್ರತಿವಚನದಶಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋರಪೇಕ್ಷಿತಂ ವದನ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೇವಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಕೈವಲ್ಯೇ ತೇಷಾಂ ವಿಘ್ನಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕುತ್ರ ತತ್ಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ತೇಷಾಂ ನಿರಂಕುಶಪ್ರಸರತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —

ನತ್ವಿತಿ ।

ಸಫಲಃ ಪ್ರಯತ್ನ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಸಂಬಂಧಃ ।

ತಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅವಸರೇತಿ ।