ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತ್ಯಭಾವಾತ್ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಶ್ಚ ದರ್ಶನಾತ್ ಅಂತ್ಯ ಏವ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋಽವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಃ, ನ ತು ಪೂರ್ವ ಇತಿ । ನ, ಪ್ರಥಮೇನಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ — ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಥಮ ಆತ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽವಿದ್ಯಾಂ ನ ನಿವರ್ತಯತಿ, ತಥಾ ಅಂತ್ಯೋಽಪಿ, ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸಂತತೋಽವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಃ ನ ವಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇತಿ । ನ, ಜೀವನಾದೌ ಸತಿ ಸಂತತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ — ನ ಹಿ ಜೀವನಾದಿಹೇತುಕೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಅಥ ಜೀವನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯತಿರಸ್ಕರಣೇನೈವ ಆ ಮರಣಾಂತಾತ್ ವಿದ್ಯಾಸಂತತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರತ್ಯಯೇಯತ್ತಾಸಂತಾನಾನವಧಾರಣಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನವಧಾರಣದೋಷಾತ್ — ಇಯತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಸಂತತಿರವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವರ್ತಿಕೇತ್ಯನವಧಾರಣಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನಾವಧ್ರಿಯೇತ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ಸಂತತಿಮಾತ್ರತ್ವೇಽವಧಾರಿತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆದ್ಯಂತಯೋರವಿಶೇಷಾತ್ — ಪ್ರಥಮಾ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿಃ ಮರಣಕಾಲಾಂತಾ ವೇತಿ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ , ಆದ್ಯಂತಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೌ ದೋಷೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಅನಿವರ್ತಕ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ॥

ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂತರಫಲತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲೇ ದೇವಾದೀನಾಂ ನ ವಿಘ್ನಕರ್ತೃತೇತ್ಯುಕ್ತಮುಪೇತ್ಯ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಃ ಶಂಕತೇ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರಫಲತ್ವೇ ನ ತದಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯೇದಜ್ಞಾನಮಿವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಸಂತತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಽಽದ್ಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಿ ಪ್ರಾಗಿವೋರ್ಧ್ವಮಪಿ ರಾಗಾದೇಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ದೇಹಪಾತಕಾಲೀನಂ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ ಕುತೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ತತ್ಸಂತತೇರ್ವಾ ಪ್ರಥಮೇ ತಸ್ಯಾಂತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಾ ತದ್ಧ್ವಂಸಿತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯೋಭಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಂ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ನ ಪ್ರಥಮೇನೇತಿ ।

ತದೇವಾನುಮಾನೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಶಂಕಯತಿ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಜ್ಞಾನಸಂತತಿರಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯೇದದ್ದೂಷಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜೀವನಾದಿಹೇತುಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬುಭುಕ್ಷಿತೋಽಹಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ । ತಸ್ಯ ಬುಭುಕ್ಷಾದ್ಯುಪಪ್ಲುತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತೇಶ್ಚ ವಿರುದ್ಧತಯಾ ಯೌಗಪದ್ಯಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿಮುಪಪಾದಯನ್ನಾಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿಮುಪೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಮೇವ ದೋಷಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಇಯತಾಮಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಜ್ಞಾನಸಂತತಿರಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಃ ।

ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತೇತಿ ಶ್ರುತೇರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಂತತಿಮಾತ್ರಸದ್ಭಾವೇ ತತೋ ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾಽವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿರಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಸಂತತೀತಿ ।

ಆತ್ಮಧೀಸಂತತೇಃ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸಾಽಽತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾಽವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಆದ್ಯ ದ್ವಿತ್ರಿಕ್ಷಣಸ್ಥಾತ್ಮಧೀಸಂತತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನಾದ್ಯಂತಯೋರಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಮಂತ್ಯೇ ತು ತಥೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಸ್ಯಾಂತ್ಯತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವಂ ಚೇದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ । ಆತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೌ ದೋಷೌ । ಆದ್ಯಾ ಸಂತತಿರ್ನಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಂಸಿನೀ । ಅಂತ್ಯಾ ತು ತಥೇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಂತ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ ।

ಆತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾವೇ ತ್ವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾವೇವ ದೋಷೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಪ್ರಥಮೇತಿ ।

ಅಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂತತೇಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಽಸಂಭವೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಪಿ ರಾಗಾದ್ಯನುವೃತ್ತ್ಯಾ ತದಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕಮೇವೇತಿ ಚೋದಯತಿ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।