ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಯತ್ತು ಋಣೈಃ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ ಇತಿ, ತನ್ನ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ — ಅವಿದ್ಯಾವಾನ್ಹಿ ಋಣೀ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ಅನನ್ಯತ್ ಸದ್ವಸ್ತು ಆತ್ಮಾಖ್ಯಂ ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ ತಿಮಿರಕೃತದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರವತ್ ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾಕೃತಾನೇಕಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ದರ್ಶನಾದಿಕರ್ಮ ತತ್ಕೃತಂ ಫಲಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ, ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ; ಯತ್ರ ಪುನರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಕೃತಾನೇಕತ್ವಭ್ರಮಪ್ರಹಾಣಮ್ , ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೧) ಇತಿ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಂ ದರ್ಶಯತಿ, ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯ ಏವ ಋಣಿತ್ವಮ್ , ಕರ್ಮಸಂಭವಾತ್ , ನೇತರತ್ರ । ಏತಚ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿಷ್ಯಮಾಣೈರೇವ ವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಾ ಜ್ಞಾನಫಲೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವ ಉಕ್ತ ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಶಂಕಾಬೀಜಮನುವದತಿ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಋಣಿತ್ವಂ ಹಿ ವಿದುಷೋಽವಿದುಷೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯಂದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —

ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಋಣಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಅವಿದ್ಯಾವಾನಿತಿ ।

ಅವಿದುಷೋಽಸ್ತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —

ಯತ್ರೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಕಥಯತಿ —

ಅನನ್ಯದಿತಿ ।

ಋಣಿತ್ವಂ ವಿದುಷೋ ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಯತ್ರ ಪುನರಿತಿ ।

ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕೃತಾನೇಕತ್ವಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಹಾಣಂ ಯತ್ರ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತತ್ರ ತಸ್ಮಾದೇವ ಕಾರಣಾತ್ತತ್ಕೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಾದೇರಸಂಭವಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮೃಣಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —

ಏತಚ್ಚೇತಿ ।

ತದಣಿತ್ವಮವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ಯಥಾ ಸ್ಫುಟಂ ಭವತಿ ತಥಾಽಥ ಯೋಽನ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಾವನಂತರಗ್ರಂಥ ಏವ ಕಥತೇ ಪ್ರಥಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।