ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ತದ್ಯಥೇಹೈವ ತಾವತ್ — ಅಥ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಅನ್ಯಾಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಂ ಯಾಂ ಕಾಂಚಿದ್ದೇವತಾಮ್ , ಉಪಾಸ್ತೇ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಯಾಗಬಲ್ಯುಪಹಾರಪ್ರಣಿಧಾನಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ಉಪ ಆಸ್ತೇ ತಸ್ಯಾ ಗುಣಭಾವಮುಪಗಮ್ಯ ಆಸ್ತೇ — ಅನ್ಯೋಽಸಾವನಾತ್ಮಾ ಮತ್ತಃ ಪೃಥಕ್ , ಅನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮ್ಯಧಿಕೃತಃ, ಮಯಾ ಅಸ್ಮೈ ಋಣಿವತ್ಪ್ರತಿಕರ್ತವ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸನ್ನುಪಾಸ್ತೇ, ನ ಸ ಇತ್ಥಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ತತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಸ ಕೇವಲಮೇವಂಭೂತಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಅವಿದ್ಯಾದೋಷವಾನೇವ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಯಥಾ ಪಶುಃ ಗವಾದಿಃ ವಾಹನದೋಹನಾದ್ಯುಪಕಾರೈರುಪಭುಜ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸಃ ಇಜ್ಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಕಾರೈರುಪಭೋಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಏಕೈಕೇನ ದೇವಾದೀನಾಮ್ ; ಅತಃ ಪಶುರಿವ ಸರ್ವಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಯ ಹಿ ಅವಿದುಷೋ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪ್ರವಿಭಾಗವತೋಽಧಿಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ; ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತವಿಪರೀತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಕ ಏವ ಸ್ಥಾವರಾಂತೋಽಪಕರ್ಷಃ ; ಯಥಾ ಚೈತತ್ ತಥಾ ‘ಅಥ ತ್ರಯೋ ವಾವ ಲೋಕಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ಕೃತ್ಸ್ನೇನೈವಾಧ್ಯಾಯಶೇಷೇಣ । ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತತ್ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಸರ್ವಾ ಹಿ ಇಯಮುಪನಿಷತ್ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನೇನೈವೋಪಕ್ಷೀಣಾ । ಯಥಾ ಚ ಏಷೋಽರ್ಥಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತಥಾ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಾನಂತರ್ಯಮವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಾಗೋ ಗಂಧಪುಷ್ಪಾದಿನಾ ಪೂಜಾ । ಬಲ್ಯುಪಹಾರೋ ನೈವೇದ್ಯಸಮರ್ಪಣಮ್ । ಪ್ರಣಿಧಾನಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಮ್ । ಧ್ಯಾನಂ ತತ್ರೈವಾನಂತರಿತಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹಕರಣಮ್ । ಆದಿಪದಂ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾದಿಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮ್ ।

ಭೇದದರ್ಶನಮತ್ರೋಪಾಸನಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅನ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾದಿಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮ್ ।

ಭೇದದರ್ಶನಮತ್ರೋಪಾಸನಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅನ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಮೂಲಮಾಹ —

ನ ಸ ಇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಸ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಸೋಽವಿದ್ವಾನೇವಮುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾತ್ಪಶುರಿವ ದೇವಾನಾಂ ಭವತಿ ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತಸ್ಯೈಕೈಕೇನ ಬಹುಭಿರುಪಕಾರೈರ್ಭೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಪಶುಸಾಮ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಅಥಾನೇನಾವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರೇಣ ಕಿಂ ಕೃತಂ ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ವಕ್ತುಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ —

ಏತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮಸಹಾಯಭೂತಾ ವಿದ್ಯಾ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಾತ್ಮಿಕಾ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಸೂಚಯಿತುಂ ಚಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ತು ಸಹಕಾರಿಣೀವಿದ್ಯಾ ನಗ್ನಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಾದಿರೂಪೇತಿ ಭೇದಃ ।

ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮಫಲಮವಿದ್ಯಾವತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ಸೂತ್ರದ್ವೈವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಾರ್ಥಮನುಕ್ರಾಮತಿ —

ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಸೂತ್ರಾಂತರಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —

ಸರ್ವಾ ಹೀತಿ ।

ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।