ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಹ ನ ದೇವಾಶ್ಚನಾಭೂತ್ಯಾ ಈಶತೇ । ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇಽಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಮು ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ದೇವಾ ಈಶತ ಏವ ವಿಘ್ನಂ ಕರ್ತುಮ್ ಅನುಗ್ರಹಂ ಚ ಇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ಯಥಾ ಹ ವೈ ಲೋಕೇ, ಬಹವೋ ಗೋಽಶ್ವಾದಯಃ ಪಶವಃ ಮನುಷ್ಯಂ ಸ್ವಾಮಿನಮಾತ್ಮನಃ ಅಧಿಷ್ಠಾತಾರಂ ಭುಂಜ್ಯುಃ ಪಾಲಯೇಯುಃ, ಏವಂ ಬಹುಪಶುಸ್ಥಾನೀಯಃ ಏಕೈಕಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ಪುರುಷಃ ದೇವಾನ್ — ದೇವಾನಿತಿ ಪಿತ್ರಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ — ಭುನಕ್ತಿ ಪಾಲಯತೀತಿ — ಇಮೇ ಇಂದ್ರಾದಯಃ ಅನ್ಯೇ ಮತ್ತೋ ಮಮೇಶಿತಾರಃ ಭೃತ್ಯ ಇವಾಹಮೇಷಾಂ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರೇಜ್ಯಾದಿನಾ ಆರಾಧನಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಭ್ಯುದಯಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತ್ತಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಾಮೀತ್ಯೇವಮಭಿಸಂಧಿಃ । ತತ್ರ ಲೋಕೇ ಬಹುಪಶುಮತೋ ಯಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿನಾ ಅಪಹ್ರಿಯಮಾಣೇ ಮಹದಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ಬಹುಪಶುಸ್ಥಾನೀಯ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಪಶುಭಾವಾತ್ ವ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಅಪ್ರಿಯಂ ಭವತೀತಿ — ಕಿಂ ಚಿತ್ರಮ್ — ದೇವಾನಾಮ್ , ಬಹುಪಶ್ವಪಹರಣ ಇವ ಕುಟುಂಬಿನಃ । ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಕಥಂಚನ ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ ವಿಜಾನೀಯುಃ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರಣಮನುಗೀತಾಸು ಭಗವತೋ ವ್ಯಾಸಸ್ಯ — ‘ಕ್ರಿಯಾವದ್ಭಿರ್ಹಿ ಕೌಂತೇಯ ದೇವಲೋಕಃ ಸಮಾವೃತಃ । ನ ಚೈತದಿಷ್ಟಂ ದೇವಾನಾಂ ಮರ್ತ್ಯೈರುಪರಿವರ್ತನಮ್’ (ಅಶ್ವ. ೧೯ । ೬೧) ಇತಿ । ಅತೋ ದೇವಾಃ ಪಶೂನಿವ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಘ್ನಮಾಚಿಕೀರ್ಷಂತಿ — ಅಸ್ಮದುಪಭೋಗ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾ ವ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠೇಯುರಿತಿ । ಯಂ ತು ಮುಮೋಚಯಿಷಂತಿ, ತಂ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಭಿರ್ಯೋಕ್ಷ್ಯಂತಿ, ವಿಪರೀತಮಶ್ರದ್ಧಾದಿಭಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಮುಕ್ಷುರ್ದೇವಾರಾಧನಪರಃ ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತಿಪರಃ ಪ್ರಣೇಯೋಽಪ್ರಮಾದೀ ಸ್ಯಾತ್ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ವಾ ಕಾಕ್ವೈತತ್ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ದೇವಾಪ್ರಿಯವಾಕ್ಯೇನ ॥

ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮವಿದ್ಯಾವತಾಂ ದೇವಪಶುತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಏತದಿತಿ ।

ಕಿಮಿದಮವಿದ್ಯಾವತೋ ದೇವಾದಿಪಾಲನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಇಮ ಇಂದ್ರಾದಯ ಇತಿ ।

ಅಭಿಸಂಧಿರವಿದ್ಯಾವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪಶುಭಾವಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾನಮಪ್ರಿಯಂ ದೇವಾನಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ತದುಪಾಯಮಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತೇಷಾಂ ದೇವಾ ವಿದ್ವಿಷಂತೀತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಯಾ ದೌಲಭ್ಯಂ ಕಥಂಚನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮುತ್ಕರ್ಷಂ ದೇವಾ ನ ಮೃಷ್ಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಕೈವಲ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸುತರಾಮನಿಷ್ಟೇತಿ ಭಾವಃ ।

ದೇವಾದೀನಾಂ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಿಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ವಿಘ್ನಮಾರಚಯತಾಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಅಸ್ಮದಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ದೇವಾದಿಭಿರುಪಹತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೈವ ನ ಸಂಪದ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹಿ –
“ನ ದೇವಾ ದಂಡಮಾದಾಯ ರಕ್ಷಂತಿ ಪಶುಪಾಲವತ್ ।
ಯಂ ಹಿ ರಕ್ಷಿತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯೋಜಯಂತಿ ತಮ್ ॥”(ವಿದುರನೀತಿ ೩-೪೦)
ಇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವಾನೇವ ದೇವಾ ನಾನುಗೃಹ್ಣಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಪರೀತಮಿತಿ ।

ದೇವತಾಪರಾಙ್ಮುಖಮಮುಮೋಚಯಿಷಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ದೇವಾಪ್ರಿಯವಾಕ್ಯೇನ ಧ್ವನಿತಮರ್ಥಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅವಿದ್ವತ್ಸು ಮನುಷ್ಯೇಷು ದೇವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಪ್ರಧಾನಸ್ತದಾರಾಧನಪರಃ ಸಂದೇವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಿಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಿಪಕ್ಷಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷಾವೈಫಲ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಪ್ರೀತ್ವಿಷಯಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಸಾದಾಸಾದಿತವೈಆಗ್ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪಕಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಾಗ್ರಮನಾಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪ್ರಮಾದೀತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದಿಕಮನುತಿಷ್ಠನ್ನಪಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಚಾರಪರೋ ಭವೇದನ್ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೇ ಫಲೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ —

ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ।

ಭಯಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಧ್ವನೇರ್ವಿಕೃತಿಃ ಕಾಕುರುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾಽಽಹ –
’ಕಾಕುಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ವಿಕಾರೋ ಯಃ ಶೋಕಭೀತ್ಯಾದಿಭಿಧ್ವನೇಃ’ ಇತಿ ।

ತಯಾ ಕಾಕ್ವಾ ಕಾಣ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವರಕಂಪೇನ ಭಯಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ದೇವಾದಿಭಜನೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕಾಕ್ವೇತಿ ॥೧೦॥