బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
యత్తు ఋణైః ప్రతిబధ్యత ఇతి, తన్న అవిద్యావద్విషయత్వాత్ — అవిద్యావాన్హి ఋణీ, తస్య కర్తృత్వాద్యుపపత్తేః, ‘యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౧) ఇతి హి వక్ష్యతి — అనన్యత్ సద్వస్తు ఆత్మాఖ్యం యత్రావిద్యాయాం సత్యామన్యదివ స్యాత్ తిమిరకృతద్వితీయచన్ద్రవత్ తత్రావిద్యాకృతానేకకారకాపేక్షం దర్శనాదికర్మ తత్కృతం ఫలం చ దర్శయతి, తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేదిత్యాదినా ; యత్ర పునర్విద్యాయాం సత్యామవిద్యాకృతానేకత్వభ్రమప్రహాణమ్ , ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౧) ఇతి కర్మాసమ్భవం దర్శయతి, తస్మాదవిద్యావద్విషయ ఎవ ఋణిత్వమ్ , కర్మసమ్భవాత్ , నేతరత్ర । ఎతచ్చోత్తరత్ర వ్యాచిఖ్యాసిష్యమాణైరేవ వాక్యైర్విస్తరేణ ప్రదర్శయిష్యామః ॥

జీవన్ముక్తిం సాధయతా జ్ఞానఫలే ప్రతిబన్ధాభావ ఉక్త ఇదానీం పూర్వోక్తం శఙ్కాబీజమనువదతి —

యత్త్వితి ।

ఋణిత్వం హి విదుషోఽవిదుషో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయన్ద్వితీయమఙ్గీకరోతి —

తన్నేత్యాదినా ।

ఋణిత్వస్యేతి శేషః ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

అవిద్యావానితి ।

అవిదుషోఽస్తి కర్తృత్వాదీత్యత్ర మానమాహ —

యత్రేతి ।

వక్ష్యమాణవాక్యార్థం ప్రకృతోపయోగిత్వేన కథయతి —

అనన్యదితి ।

ఋణిత్వం విదుషో నేత్యుక్తం వ్యక్తీకర్తుం తస్య నాస్తి కర్తృత్వాదీత్యత్రాపి ప్రమాణమాహ —

యత్ర పునరితి ।

విద్యాయాం సత్యామవిద్యాయాస్తత్కృతానేకత్వభ్రమస్య చ ప్రహాణం యత్ర సంపద్యతే తత్ర తస్మాదేవ కారణాత్తత్కేనేత్యాదినా కర్మాదేరసంభవం దర్శయతీతి యోజనా ।

ప్రమాణసిద్ధమర్థం నిగమయతి —

తస్మాదితి ।

అవిద్యావిషయమృణిత్వమిత్యేతత్ప్రపఞ్చయన్నవిద్యాసూత్రమవతారయతి —

ఎతచ్చేతి ।

తదణిత్వమవిద్యావిషయం యథా స్ఫుటం భవతి తథాఽథ యోఽన్యామిత్యాదావనన్తరగ్రన్థ ఎవ కథతే ప్రథమమిత్యర్థః ।