బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
తద్యథేహైవ తావత్ — అథ యః కశ్చిదబ్రహ్మవిత్ , అన్యామాత్మనో వ్యతిరిక్తాం యాం కాఞ్చిద్దేవతామ్ , ఉపాస్తే స్తుతినమస్కారయాగబల్యుపహారప్రణిధానధ్యానాదినా ఉప ఆస్తే తస్యా గుణభావముపగమ్య ఆస్తే — అన్యోఽసావనాత్మా మత్తః పృథక్ , అన్యోఽహమస్మ్యధికృతః, మయా అస్మై ఋణివత్ప్రతికర్తవ్యమ్ — ఇత్యేవంప్రత్యయః సన్నుపాస్తే, న స ఇత్థంప్రత్యయః వేద విజానాతి తత్త్వమ్ । న స కేవలమేవంభూతః అవిద్వాన్ అవిద్యాదోషవానేవ, కిం తర్హి, యథా పశుః గవాదిః వాహనదోహనాద్యుపకారైరుపభుజ్యతే, ఎవం సః ఇజ్యాద్యనేకోపకారైరుపభోక్తవ్యత్వాత్ ఎకైకేన దేవాదీనామ్ ; అతః పశురివ సర్వార్థేషు కర్మస్వధికృత ఇత్యర్థః । ఎతస్య హి అవిదుషో వర్ణాశ్రమాదిప్రవిభాగవతోఽధికృతస్య కర్మణో విద్యాసహితస్య కేవలస్య చ శాస్త్రోక్తస్య కార్యం మనుష్యత్వాదికో బ్రహ్మాన్త ఉత్కర్షః ; శాస్త్రోక్తవిపరీతస్య చ స్వాభావికస్య కార్యం మనుష్యత్వాదిక ఎవ స్థావరాన్తోఽపకర్షః ; యథా చైతత్ తథా ‘అథ త్రయో వావ లోకాః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇత్యాదినా వక్ష్యామః కృత్స్నేనైవాధ్యాయశేషేణ । విద్యాయాశ్చ కార్యం సర్వాత్మభావాపత్తిరిత్యేతత్ సఙ్క్షేపతో దర్శితమ్ । సర్వా హి ఇయముపనిషత్ విద్యావిద్యావిభాగప్రదర్శనేనైవోపక్షీణా । యథా చ ఎషోఽర్థః కృత్స్నస్య శాస్త్రస్య తథా ప్రదర్శయిష్యామః ॥

తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —

అథేత్యాదినా ।

విద్యాసూత్రానన్తర్యమవిద్యాసూత్రస్యాథశబ్దార్థః । యాగో గన్ధపుష్పాదినా పూజా । బల్యుపహారో నైవేద్యసమర్పణమ్ । ప్రణిధానమైకాగ్ర్యమ్ । ధ్యానం తత్రైవానన్తరితప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । ఆదిపదం ప్రదక్షిణాదిగ్రహణార్థమ్ ।

భేదదర్శనమత్రోపాసనం న శాస్త్రీయమిత్యభిప్రేత్యైతదేవ వివృణోతి —

అన్యోఽసావితి ।

తస్య ప్రదక్షిణాదిగ్రహణార్థమ్ ।

భేదదర్శనమత్రోపాసనం న శాస్త్రీయమిత్యభిప్రేత్యైతదేవ వివృణోతి —

అన్యోఽసావితి ।

తస్య మూలమాహ —

న స ఇతి ।

వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాచష్టే —

న స కేవలమితి ।

సోఽవిద్వానేవముక్తదృష్టాన్తవశాత్పశురివ దేవానాం భవతి తేషాం మధ్యే తస్యైకైకేన బహుభిరుపకారైర్భోగ్యత్వాదితి యోజనా ।

పశుసామ్యే సిద్ధమర్థం కథయతి —

అత ఇతి ।

అథానేనావిద్యాసూత్రేణ కిం కృతం భవతీత్యపేక్షాయామవిద్యాయాః సంసారహేతుత్వం సూచితమితి వక్తుమవిద్యాకార్య కర్మఫలం సంక్షిపతి —

ఎతస్యేత్యాదినా ।

కర్మసహాయభూతా విద్యా దేవతాధ్యానాత్మికా । శాస్త్రీయవత్స్వాభావికకర్మణోఽపి ద్వైవిధ్యం సూచయితుం చశబ్దః । తత్ర తు సహకారిణీవిద్యా నగ్నస్త్రీదర్శనాదిరూపేతి భేదః ।

కథం యథోక్తం కర్మఫలమవిద్యావతః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యథా చేతి ।

సూత్రద్వైవిధ్యసిద్ధ్యర్థం విద్యాసూత్రార్థమనుక్రామతి —

విద్యాయాశ్చేతి ।

సూత్రాన్తరాశఙ్కాం వారయతి —

సర్వా హీతి ।

కథమేతదవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —

యథేతి ।