ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಂ ವಿಟ್ಶೂದ್ರಸ್ತದಗ್ನಿನೈವ ದೇವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಭವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವೈಶ್ಯೇನ ವೈಶ್ಯಃ ಶೂದ್ರೇಣ ಶೂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಾದಗ್ನಾವೇವ ದೇವೇಷು ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವೇತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್ । ಅಥ ಯೋ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಸ್ವಂ ಲೋಕಮದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರೈತಿ ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ ಯಥಾ ವೇದೋ ವಾನನೂಕ್ತೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಕೃತಂ ಯದಿಹ ವಾ ಅಪ್ಯನೇವಂವಿನ್ಮಹತ್ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತದ್ಧಾಸ್ಯಾಂತತಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಾತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ ಸ ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಹಾಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ । ಅಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವಾತ್ಮನೋ ಯದ್ಯತ್ಕಾಮಯತೇ ತತ್ತತ್ಸೃಜತೇ ॥ ೧೫ ॥
ಅತ್ರ ತು ಪರಮಾತ್ಮಲೋಕಮಗ್ನೌ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಚೇಚ್ಛಂತೀತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತದಸತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಂ ವರ್ಣವಿಭಾಗಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ , ಪರೇಣ ಚ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ; ಯದಿ ಹ್ಯತ್ರ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪರ ಏವಾತ್ಮೋಚ್ಯೇತ, ಪರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಸ್ವಂ ಲೋಕಮದೃಷ್ಟ್ವಾ’ ಇತಿ ; ಸ್ವಲೋಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಶ್ಚೇದಗ್ನ್ಯಧೀನತಯಾ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಕೃತೋ ಲೋಕಃ, ತತಃ ಸ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಪ್ರಕೃತಪರಲೋಕನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವತ್ವೇನ ಚ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಲೋಕಸ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾನಾಂ ಚ ಸ್ವತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ — ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಕರ್ಮಕೃತಾನಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಮ್ — ‘ಕ್ಷೀಯತ ಏವ’ ಇತಿ ॥

ಅಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಚ ದತ್ತ್ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಲೋಕಮಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವದತಿ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಸಪ್ತಮೀ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಷಯಾ ।

ಪ್ರಕ್ರಮಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಕರ್ಮಫಲಮಿಹ ಲೋಕಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕ್ರಮಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ —

ತದಸದಿತಿ ।

ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತವಿಶೇಷಣವಶಾದಪಿ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಲೋಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪರೇಣ ಚೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಪರಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಘಟತೇ ಚೇತ್ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಥಂ ತದುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ್ವಲೋಕೇತಿ ।

ಪರಶಬ್ದೋಽನಾತ್ಮವಿಷಯಃ ।

ನನು ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನೋಚ್ಯತೇ ಚೇದುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತೇನ ನಾಸಾವುಚ್ಯೇತ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವತ್ವೇನ ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲವಿಷಯತ್ವೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಸ್ವರೂಪವ್ಯಭಿಚಾರೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಬ್ರವೀತಿ ಚೇತಿ ।