ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಂ ವಿಟ್ಶೂದ್ರಸ್ತದಗ್ನಿನೈವ ದೇವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಭವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವೈಶ್ಯೇನ ವೈಶ್ಯಃ ಶೂದ್ರೇಣ ಶೂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಾದಗ್ನಾವೇವ ದೇವೇಷು ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವೇತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್ । ಅಥ ಯೋ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಸ್ವಂ ಲೋಕಮದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರೈತಿ ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ ಯಥಾ ವೇದೋ ವಾನನೂಕ್ತೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಕೃತಂ ಯದಿಹ ವಾ ಅಪ್ಯನೇವಂವಿನ್ಮಹತ್ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತದ್ಧಾಸ್ಯಾಂತತಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಾತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ ಸ ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಹಾಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ । ಅಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವಾತ್ಮನೋ ಯದ್ಯತ್ಕಾಮಯತೇ ತತ್ತತ್ಸೃಜತೇ ॥ ೧೫ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸೃಷ್ಟಾ ವರ್ಣಾಃ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮ್ ; ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಸರ್ವಾನೇವ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ನಿಯಂತೃ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ನೈವ ಚೇತ್ಕರ್ಮಣಾ ಸ್ವೋ ಲೋಕಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಃ ಅವಿದಿತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತಸ್ಯೈವ ಪದನೀಯತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಅಥೇತಿ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಹ ವೈ ಅಸ್ಮಾತ್ ಸಾಂಸಾರಿಕಾತ್ಪಿಂಡಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಹೇತುಕಾತ್ ಅಗ್ನ್ಯಧೀನಕರ್ಮಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಮಾತ್ರಕರ್ಮಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಾ ಆಗಂತುಕಾದಸ್ವಭೂತಾಲ್ಲೋಕಾತ್ , ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ , ಅದೃಷ್ಟ್ವಾ — ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ, ಪ್ರೈತಿ ಮ್ರಿಯತೇ ; ಸ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವೋ ಲೋಕಃ, ಅವಿದಿತಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ವ್ಯವಹಿತಃ ಅಸ್ವ ಇವಾಜ್ಞಾತಃ, ಏನಮ್ — ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣ ಇವ ಲೌಕಿಕಃ ಆತ್ಮಾನಮ್ — ನ ಭುನಕ್ತಿ ನ ಪಾಲಯತಿ ಶೋಕಮೋಹಭಯಾದಿದೋಷಾಪನಯೇನ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಚ ವೇದಃ ಅನನೂಕ್ತಃ ಅನಧೀತಃ ಕರ್ಮಾದ್ಯವಬೋಧಕತ್ವೇನ ನ ಭುನಕ್ತಿ, ಅನ್ಯದ್ವಾ ಲೌಕಿಕಂ ಕೃಷ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮ ಅಕೃತಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಅನಭಿವ್ಯಂಜಿತಮ್ ಆತ್ಮೀಯಫಲಪ್ರದಾನೇನ ನ ಭುನಕ್ತಿ, ಏವಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವೋ ಲೋಕಃ ಸ್ವೇನೈವ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾನಭಿವ್ಯಂಜಿತಃ ಅವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರಹಾಣೇನ ನ ಭುನಕ್ತ್ಯೇವ । ನನು ಕಿಂ ಸ್ವಲೋಕದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಪರಿಪಾಲನೇನ ? ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಇಷ್ಟಫಲನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಪಾಲನಮಕ್ಷಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ತನ್ನ, ಕೃತಸ್ಯ ಕ್ಷಯವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದಾಹ — ಯತ್ ಇಹ ವೈ ಸಂಸಾರೇ ಅದ್ಭುತವತ್ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಹಾತ್ಮಾಪಿ ಅನೇವಂವಿತ್ ಸ್ವಂ ಲೋಕಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಮಹತ್ ಬಹು ಅಶ್ವಮೇಧಾದಿ ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಇಷ್ಟಫಲಮೇವ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಕರೋತಿ — ಅನೇನೈವಾನಂತ್ಯಂ ಮಮ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತತ್ಕರ್ಮ ಹ ಅಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾವತಃ ಅವಿದ್ಯಾಜನಿತಕಾಮಹೇತುತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನವಿಭ್ರಮೋದ್ಭೂತವಿಭೂತವತ್ ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಫಲೋಪಭೋಗಸ್ಯ ಕ್ಷೀಯತ ಏವ ; ತತ್ಕಾರಣಯೋರವಿದ್ಯಾಕಾಮಯೋಶ್ಚಲತ್ವಾತ್ ಕೃತಕ್ಷಯಧ್ರೌವ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಫಲಪಾಲನಾನಂತ್ಯಾಶಾ ಅಸ್ತ್ಯೇವ । ಅತ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸ್ವಂ ಲೋಕಮ್ — ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ, ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಇಹ ಚ ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಗಾತ್ — ಉಪಾಸೀತ । ಸ ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸ್ತೇ — ತಸ್ಯ ಕಿಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ಹಾಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ, ಕರ್ಮಾಭಾವಾದೇವ — ಇತಿ ನಿತ್ಯಾನುವಾದಃ ; ಯಥಾ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಸಾರದುಃಖಂ ಸಂತತಮೇವ, ನ ತಥಾ ತದಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ‘ಮಿಥಿಲಾಯಾಂ ಪ್ರದೀಪ್ತಾಯಾಂ ನ ಮೇ ದಹ್ಯತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೮ । ೨) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ ॥

ಉತ್ತರವಾಕ್ಯವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ।

ಅತ್ಪುನರಚೇತನಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವೈರೇವ ವಣೈಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ತಾನ್ಪ್ರತಿ ನಿಯಂತೃ ಭೂತ್ವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಸ್ಯ ಪುಮರ್ಥೋಪಾಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾದಾಯ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅವಿದಿತೋಽಪೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ದೇವತಾಗುಣವತ್ಕರ್ಮ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಅತ ಆಹೇತಿ ।

ಝಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನಿಪಾತಯೋರರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂಚೇತಿ ದ್ವಯಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತಂ ನಿವೃಣೋತಿ —

ಅಗ್ನ್ಯಧೀನೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಆತ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।

ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯದೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮವಿದಿತ್ವೇವ ಮ್ರಿಯತೇ ತಮೇನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಪಾಲಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದವಿದಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಲೋಕಶಬ್ದಾದುಪರಿಷ್ಟಾತ್ತಥಾಽಪೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅವಿದಿತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮವಿದ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿ ।

ಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯೋ ಲೋಕೋ ನಾಜ್ಞಾತೋ ಭುನಕ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಂ ಲೋಕಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತತಯಾ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಸ್ವ ಇವೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯಾಪಾಲಯಿತೃತ್ವೇ ಸಾಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಸಂಕ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಲೌಕಿಕೋ ದಶಮೋ ದಶಮೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಜ್ಞಾತೋ ನ ಶೋಕಾದಿನಿವರ್ತನೇನಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಭುನಕ್ತಿ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತದುತ್ಥಂ ಸರ್ವಂ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಯದಿಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೋಹ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ನನ್ವನಿಷ್ಟಫಲನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಕರ್ಮಣಾ ಮೋಕ್ಷಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಇಷ್ಟೇತಿ ।

ಬಾಹುಲ್ಯಮಶ್ವಮೇಧಾದಿಕರ್ಮಣೋ ಮಹತ್ತರತ್ವಂ ತದ್ಧಿ ದುರಿತಮಭಿಭೂಯ ಮೋಕ್ಷಮೇವ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಸಾರಃ ಇಹೇತಿನಿಪಾತಾರ್ಥಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಅದ್ಭುತವದಿತಿ ।

ಅನೇವಂವಿತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿಧಿರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾದಿಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ದುರಿತಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿವಾರಯತಿ —

ನೈರಂತರ್ಯೇಣೇತಿ ।

ತಥಾ ಪುಣ್ಯಂ ಸಂಚಿನ್ವತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ಪ್ರಕ್ರಾಂತಯಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕಥಯತಿ —

ತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯದ್ಯೋತೀ ಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ।

ಕಾರಣರೂಪೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ರುವತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ಕಾರಣಯೋರಿತಿ ।

ಮುಕ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಸಮಾಧಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಆತ್ಮಾನಮಿತೀತಿ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ವಲೋಕವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಇಹ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಗೇ ತು ಪುನರುಕ್ತಿಭಯಾದರ್ಥಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ —

ಸ ಯ ಇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಕ್ಷಯಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಣೋಽಕ್ಷಯತ್ವಂ ವದತೋ ವ್ಯಾಹತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಥೇತಿ ।

ಅವಿದುಷ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇಽಪಿ ವಾ ವಿದುಷೋ ದುಃಖಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಮಿಥಿಲಾಯಾಮಿತಿ ।