బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తదేతద్బ్రహ్మ క్షత్రం విట్శూద్రస్తదగ్నినైవ దేవేషు బ్రహ్మాభవద్బ్రాహ్మణో మనుష్యేషు క్షత్రియేణ క్షత్రియో వైశ్యేన వైశ్యః శూద్రేణ శూద్రస్తస్మాదగ్నావేవ దేవేషు లోకమిచ్ఛన్తే బ్రాహ్మణే మనుష్యేష్వేతాభ్యాం హి రూపాభ్యాం బ్రహ్మాభవత్ । అథ యో హ వా అస్మాల్లోకాత్స్వం లోకమదృష్ట్వా ప్రైతి స ఎనమవిదితో న భునక్తి యథా వేదో వాననూక్తోఽన్యద్వా కర్మాకృతం యదిహ వా అప్యనేవంవిన్మహత్పుణ్యం కర్మ కరోతి తద్ధాస్యాన్తతః క్షీయత ఎవాత్మానమేవ లోకముపాసీత స య ఆత్మానమేవ లోకముపాస్తే న హాస్య కర్మ క్షీయతే । అస్మాద్ధ్యేవాత్మనో యద్యత్కామయతే తత్తత్సృజతే ॥ ౧౫ ॥
అత్ర తు పరమాత్మలోకమగ్నౌ బ్రాహ్మణే చేచ్ఛన్తీతి కేచిత్ । తదసత్ , అవిద్యాధికారే కర్మాధికారార్థం వర్ణవిభాగస్య ప్రస్తుతత్వాత్ , పరేణ చ విశేషణాత్ ; యది హ్యత్ర లోకశబ్దేన పర ఎవాత్మోచ్యేత, పరేణ విశేషణమనర్థకం స్యాత్ — ‘స్వం లోకమదృష్ట్వా’ ఇతి ; స్వలోకవ్యతిరిక్తశ్చేదగ్న్యధీనతయా ప్రార్థ్యమానః ప్రకృతో లోకః, తతః స్వమితి యుక్తం విశేషణమ్ , ప్రకృతపరలోకనివృత్త్యర్థత్వాత్ ; స్వత్వేన చ అవ్యభిచారాత్పరమాత్మలోకస్య, అవిద్యాకృతానాం చ స్వత్వవ్యభిచారాత్ — బ్రవీతి చ కర్మకృతానాం వ్యభిచారమ్ — ‘క్షీయత ఎవ’ ఇతి ॥

అగ్నౌ హుత్వా బ్రాహ్మణే చ దత్త్వా పరమాత్మలక్షణం లోకమాప్తుమిచ్ఛన్తీతి భర్తృప్రపఞ్చవ్యాఖ్యానమనువదతి —

అత్రేతి ।

సప్తమీ తస్మాదిత్యాదివాక్యవిషయా ।

ప్రక్రమాలోచనాయాం కర్మఫలమిహ లోకశబ్దార్థో న పరమాత్మా ప్రక్రమభఙ్గప్రసంగాదితి దూషయతి —

తదసదితి ।

కర్మాధికారార్థం కర్మసు ప్రవృత్తిసిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।

వాక్యశేషగతవిశేషణవశాదపి కర్మఫలస్యైవాత్ర లోకశబ్దవాచ్యత్వమిత్యాహ —

పరేణ చేతి ।

తదేవ ప్రపఞ్చయతి —

యది హీతి ।

పరపక్షే స్వమితి విశేషణం వ్యావర్త్యాభావాన్న ఘటతే చేత్త్వత్పక్షేఽపి కథం తదుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వలోకేతి ।

పరశబ్దోఽనాత్మవిషయః ।

నను ప్రకృతే వాక్యే లోకశబ్దేన పరమాత్మా నోచ్యతే చేదుత్తరవాక్యేఽపి తేన నాసావుచ్యేత విశేషాభావాదిత్యాశఙ్క్య విశేషణసామర్థ్యాన్నైవమిత్యాహ —

స్వత్వేన చేతి ।

కర్మఫలవిషయత్వేనాపి విశేషణస్య నేతుం శక్యత్వాన్న విశేషసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అవిద్యేతి ।

తేషాం స్వరూపవ్యభిచారే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —

బ్రవీతి చేతి ।