ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥೋ ಅಯಂ ವಾ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಃ ಸ ಯಜ್ಜುಹೋತಿ ಯದ್ಯಜತೇ ತೇನ ದೇವಾನಾಂ ಲೋಕೋಽಥ ಯದನುಬ್ರೂತೇ ತೇನ ಋಷೀಣಾಮಥ ಯತ್ಪಿತೃಭ್ಯೋ ನಿಪೃಣಾತಿ ಯತ್ಪ್ರಜಾಮಿಚ್ಛತೇ ತೇನ ಪಿತೃಣಾಮಥ ಯನ್ಮನುಷ್ಯಾನ್ವಾಸಯತೇ ಯದೇಭ್ಯೋಽಶನಂ ದದಾತಿ ತೇನ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಥ ಯತ್ಪಶುಭ್ಯಸ್ತೃಣೋದಕಂ ವಿಂದತಿ ತೇನ ಪಶೂನಾಂ ಯದಸ್ಯ ಗೃಹೇಷು ಶ್ವಾಪದಾ ವಯಾಂಸ್ಯಾ ಪಿಪೀಲಿಕಾಭ್ಯ ಉಪಜೀವಂತಿ ತೇನ ತೇಷಾಂ ಲೋಕೋ ಯಥಾ ಹ ವೈ ಸ್ವಾಯ ಲೋಕಾಯಾರಿಷ್ಟಿಮಿಚ್ಛೇದೇವಂ ಹೈವಂವಿದೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯರಿಷ್ಟಿಮಿಚ್ಛಂತಿ ತದ್ವಾ ಏತದ್ವಿದಿತಂ ಮೀಮಾಂಸಿತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಥೋ ಇತ್ಯಯಂ ವಾಕ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಯಃ ಪ್ರಕೃತೋ ಗೃಹೀ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪಿಂಡ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಪಿಪೀಲಿಕಾಂತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕೋ ಭೋಗ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವಿಹಿತೈಃ ಕರ್ಮಭಿರುಪಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಕೈಃ ಪುನಃ ಕರ್ಮವಿಶೇಷೈರುಪಕುರ್ವನ್ಕೇಷಾಂ ಭೂತವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಲೋಕಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸ ಗೃಹೀ ಯಜ್ಜುಹೋತಿ ಯದ್ಯಜತೇಯಾಗೋ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಸ್ವತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗಃ, ಸ ಏವ ಆಸೇಚನಾಧಿಕೋ ಹೋಮಃ — ತೇನ ಹೋಮಯಾಗಲಕ್ಷಣೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ದೇವಾನಾಂ ಪಶುವತ್ಪರತಂತ್ರತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧ ಇತಿ ಲೋಕಃ ; ಅಥ ಯದನುಬ್ರೂತೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಧೀತೇ ಅಹರಹಃ ತೇನ ಋಷೀಣಾಂ ಲೋಕಃ ; ಅಥ ಯತ್ಪಿತೃಭ್ಯೋ ನಿಪೃಣಾತಿ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಪಿಂಡೋದಕಾದಿ, ಯಚ್ಚ ಪ್ರಜಾಮಿಚ್ಛತೇ ಪ್ರಜಾರ್ಥಮುದ್ಯಮಂ ಕರೋತಿ — ಇಚ್ಛಾ ಚ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ — ಪ್ರಜಾಂ ಚೋತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪಿತೃಣಾಂ ಲೋಕಃ ಪಿತೄಣಾಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಪರತಂತ್ರೋ ಲೋಕಃ ; ಅಥ ಯನ್ಮನುಷ್ಯಾನ್ವಾಸಯತೇ ಭೂಮ್ಯುದಕಾದಿದಾನೇನ ಗೃಹೇ, ಯಚ್ಚ ತೇಭ್ಯೋ ವಸದ್ಭ್ಯೋಽವಸದ್ಭ್ಯೋ ವಾ ಅರ್ಥಿಭ್ಯಃ ಅಶನಂ ದದಾತಿ, ತೇನ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್ ; ಅಥ ಯತ್ಪಶುಭ್ಯಸ್ತೃಣೋದಕಂ ವಿಂದತಿ ಲಂಭಯತಿ, ತೇನ ಪಶೂನಾಮ್ ; ಯದಸ್ಯ ಗೃಹೇಷು ಶ್ವಾಪದಾ ವಯಾಂಸಿ ಚ ಪಿಪೀಲಿಕಾಭಿಃ ಸಹ ಕಣಬಲಿಭಾಂಡಕ್ಷಾಲನಾದ್ಯುಪಜೀವಂತಿ, ತೇನ ತೇಷಾಂ ಲೋಕಃ । ಯಸ್ಮಾದಯಮೇತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ನುಪಕರೋತಿ ದೇವಾದಿಭ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ , ಯಥಾ ಹ ವೈ ಲೋಕೇ ಸ್ವಾಯ ಲೋಕಾಯ ಸ್ವಸ್ಮೈ ದೇಹಾಯ ಅರಿಷ್ಠಿಮ್ ಅವಿನಾಶಂ ಸ್ವತ್ವಭಾವಾಪ್ರಚ್ಯುತಿಮ್ ಇಚ್ಛೇತ್ ಸ್ವತ್ವಭಾವಪ್ರಚ್ಯುತಿಭಯಾತ್ಪೋಷಣರಕ್ಷಣಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಪಾಲಯೇತ್ ; ಏವಂ ಹ, ಏವಂವಿದೇ — ಸರ್ವಭೂತಭೋಗ್ಯೋಽಹಮ್ ಅನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಯಾ ಅವಶ್ಯಮೃಣಿವತ್ಪ್ರತಿಕರ್ತವ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಕಲ್ಪಿತವತೇ, ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ದೇವಾದೀನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ, ಅರಿಷ್ಠಿಮವಿನಾಶಮ್ ಇಚ್ಛಂತಿ ಸ್ವತ್ವಾಪ್ರಚ್ಯುತ್ಯೈ ಸರ್ವತಃ ಸಂರಕ್ಷಂತಿ ಕುಟುಂಬಿನ ಇವ ಪಶೂನ್ — ‘ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವಾ ಏತತ್ ತದೇತತ್ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮೃಣವದವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪಂಚಮಹಾಯಜ್ಞಪ್ರಕರಣೇ ವಿದಿತಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಮೀಮಾಂಸಿತಂ ವಿಚಾರಿತಂ ಚ ಅವದಾನಪ್ರಕರಣೇ ॥

ಅಪಿಪರ್ಯಾಯಸ್ಯಾಥೋಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೋ ಇತೀತಿ ।

ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಗೃಹೀತಿ ।

ಗೃಹಿತ್ವೇ ಹೇತುರವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿ ।

ಇತರಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಥಮುಕ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸರ್ವಭೋಗ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಕೈಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಯಜತಿಜುಹೋತ್ಯೋಸ್ತ್ಯಾಗರ್ಥತ್ವೇನಾವಿಶೇಷಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಯಜತಿಚೋದನಾದ್ರವ್ಯದೇವತಾಕ್ರಿಯಾಸಮುದಾಯೇ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಹ —

ಯಾಗ ಇತಿ ।

ಆಸೇಚನಂ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ । ಉಕ್ತಂಚ – ಜುಹೋತಿರಾಸೇಚನಾವಧಿಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಜೈ೦ ಸೂ೦ ೪–೨–೨೮ ।

ಯಥೋಕ್ತಸೋಮಾದಿಭಿರ್ದೇವಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯುಪಕುರ್ವತೋ ಗೃಹಿಣೌ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಂಭವಾತ್ತದುಪಕಾರಿತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪೂರ್ವೇಷಾಮಥಶಬ್ದಾನಾಮಭಿಪ್ರೇತಮರ್ಥಮನೂದ್ಯ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಮನೂದ್ಯ ತದರ್ಥಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದೇವಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪರಿಪಾಲನಮೇವ ಪರಿರಕ್ಷಣಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ಯದ್ಯಪಿ ದೇವಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯುಪಕರೋತಿ ತಥಾಽಪಿ ನ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಂ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತದ್ವಾ ಇತಿ ।

ಭೂತಯಜ್ಞೋ ಮನುಷ್ಯಯಜ್ಞಃ ಪಿತೃಯಜ್ಞೋ ದೇವಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂ ಪಂಚಮಹಾಯಜ್ಞಾಃ ।

ನನು ಶ್ರುತಮಪಿ ವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ನಾನುಷ್ಠೇಯಂ ನ ಹಿ ರುದ್ರರೋದನಾದಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯೇವಾನುಷ್ಠೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮೀಮಾಂಸಿತಮಿತಿ ।

’ತದೇತದವದಯತೇ ತದ್ಯಜತೇ ಸ ಯದಗ್ನೌ ಜುಹೋತೀ’ತ್ಯಾದ್ಯವಧಾನಪ್ರಕರಣಮ್ । ‘ಋಣಂ ಹ ವಾವ ಜಾಯತೇ ಜಾಯಮಾನೋ ಯೋಽಸ್ತೀ’ತ್ಯಾದಿನಾಽರ್ಥವಾದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।