ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ಆತ್ಮೈವ — ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೋ ವರ್ಣೀ ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗ್ದಾರಸಂಬಂಧಾತ್ ಆತ್ಮೇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ; ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಂ ಕಾಮ್ಯಮಾನಂ ಜಾಯಾದಿಭೇದರೂಪಂ ನಾಸೀತ್ ; ಸ ಏವೈಕ ಆಸೀತ್ — ಜಾಯಾದ್ಯೇಷಣಾಬೀಜಭೂತಾವಿದ್ಯಾವಾನೇಕ ಏವಾಸೀತ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಾತ್ಮಕತಾಧ್ಯಾರೋಪಲಕ್ಷಣಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವಾಸನಯಾ ವಾಸಿತಃ ಸಃ ಅಕಾಮಯತ ಕಾಮಿತವಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಜಾಯಾ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಹೇತುಭೂತಾ ಮೇ ಮಮ ಕರ್ತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಯಾ ವಿನಾ ಅಹಮನಧಿಕೃತ ಏವ ಕರ್ಮಣಿ ; ಅತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಸಂಪತ್ತಯೇ ಭವೇಜ್ಜಾಯಾ ; ಅಥಾಹಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಪ್ರಜಾರೂಪೇಣಾಹಮೇವೋತ್ಪದ್ಯೇಯ ; ಅಥ ವಿತ್ತಂ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮಸಾಧನಂ ಗವಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಅಥಾಹಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ — ಯೇನಾಹಮನೃಣೀ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾದೀನಾಂ ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮ್ , ತತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ, ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಚ ಪುತ್ರವಿತ್ತಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಾನಿ ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮಃ ಏತಾವದ್ವಿಷಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏತಾವಾನೇವ ಹಿ ಕಾಮಯಿತವ್ಯೋ ವಿಷಯಃ - ಯದುತ ಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಕರ್ಮಾಣಿ ಸಾಧನಲಕ್ಷಣೈಷಣಾ, ಲೋಕಾಶ್ಚ ತ್ರಯಃ — ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ಪಿತೃಲೋಕೋ ದೇವಲೋಕ ಇತಿ — ಫಲಭೂತಾಃ ಸಾಧನೈಷಣಾಯಾಶ್ಚಾಸ್ಯಾಃ ; ತದರ್ಥಾ ಹಿ ಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಾ ಸಾಧನೈಷಣಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾ ಏಕೈವ ಏಷಣಾ, ಯಾ ಲೋಕೈಷಣಾ ; ಸಾ ಏಕೈವ ಸತೀ ಏಷಣಾ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ದ್ವಿಧಾ ; ಅತೋಽವಧಾರಯಿಷ್ಯತಿ ‘ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ಫಲಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾರಂಭಸ್ಯ ಲೋಕೈಷಣಾ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಾ ಉಕ್ತೈವೇತಿ — ಏತಾವಾನ್ವೈ ಏತಾವಾನೇವ ಕಾಮ ಇತಿ ಅವಧ್ರಿಯತೇ ; ಭೋಜನೇಽಭಿಹಿತೇ ತೃಪ್ತಿರ್ನ ಹಿ ಪೃಥಗಭಿಧೇಯಾ, ತದರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಜನಸ್ಯ । ತೇ ಏತೇ ಏಷಣೇ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣೇ ಕಾಮಃ, ಯೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಅವಶ ಏವ ಕೋಶಕಾರವತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ವೇಷ್ಟಯತಿ — ಕರ್ಮಮಾರ್ಗ ಏವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಣಿದಧತ್ ಬಹಿರ್ಮುಖೀಭೂತಃ ನ ಸ್ವಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಜಾನಾತಿ ; ತಥಾ ಚ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ — ‘ಅಗ್ನಿಮುಗ್ಧೋ ಹೈವ ಧೂಮತಾಂತಃ ಸ್ವಂ ಲೋಕಂ ನ ಪ್ರತಿಜಾನಾತಿ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೦ । ೧೧) ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರೇತಾವತ್ತ್ವಮವಧಾರ್ಯತೇ ಕಾಮಾನಾಮ್ , ಅನಂತತ್ವಾತ್ ; ಅನಂತಾ ಹಿ ಕಾಮಾಃ — ಇತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ — ನ - ಇಚ್ಛನ್ - ಚನ — ಇಚ್ಛನ್ನಪಿ, ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ಫಲಸಾಧನಲಕ್ಷಣಾತ್ , ಭೂಯಃ ಅಧಿಕತರಮ್ , ನ ವಿಂದೇತ್ ನ ಲಭೇತ ; ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಫಲಸಾಧನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ ಲಬ್ಧವ್ಯಮಸ್ತಿ ; ಲಬ್ಧವ್ಯವಿಷಯೋ ಹಿ ಕಾಮಃ ; ತಸ್ಯ ಚೈತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ — ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ವಾ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಧಿಕಾರವಿಷಯಮ್ ಏಷಣಾದ್ವಯಂ ಕಾಮಃ ; ಅತೋಽಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷಾ ವ್ಯುತ್ಥಾತವ್ಯಮಿತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಮವಿದ್ವಾನನಾತ್ಮಕಾಮೀ ಪೂರ್ವಃ ಕಾಮಯಾಮಾಸ, ತಥಾ ಪೂರ್ವತರೋಽಪಿ ; ಏಷಾ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿಃ ; ಪ್ರಜಾಪತೇಶ್ಚೈವಮೇಷ ಸರ್ಗ ಆಸೀತ್ — ಸೋಽಬಿಭೇದವಿದ್ಯಯಾ, ತತಃ ಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಏಕಾಕ್ಯರಮಮಾಣೋಽರತ್ಯುಪಘಾತಾಯ ಸ್ತ್ರಿಯಮೈಚ್ಛತ್ , ತಾಂ ಸಮಭವತ್ , ತತಃ ಸರ್ಗೋಽಯಮಾಸೀದಿತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ — ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಸೃಷ್ಟೌ ಏತರ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಾಲೇ ಏಕಾಕೀ ಸನ್ ಪ್ರಾಗ್ದಾರಕ್ರಿಯಾತಃ ಕಾಮಯತೇ — ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಥ ಪ್ರಜಾಯೇಯ, ಅಥ ವಿತ್ತಂ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಥ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯೇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಸಃ — ಏವಂ ಕಾಮಯಮಾನಃ ಸಂಪಾದಯಂಶ್ಚ ಜಾಯಾದೀನ್ ಯಾವತ್ ಸಃ ಏತೇಷಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಜಾಯಾದೀನಾಮ್ ಏಕೈಕಮಪಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಅಕೃತ್ಸ್ನಃ ಅಸಂಪೂರ್ಣೋಽಹಮ್ ಇತ್ಯೇವ ತಾವತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ ; ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಸಮಸ್ತಾನೇವೈತಾನ್ಸಂಪಾದಯತಿ ಯದಾ, ತದಾ ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನತಾ । ಯದಾ ತು ನ ಶಕ್ನೋತಿ ಕೃತ್ಸ್ನತಾಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ತದಾ ಅಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನತ್ವಸಂಪಾದನಾಯ ಆಹ — ತಸ್ಯೋ ತಸ್ಯ ಅಕೃತ್ಸ್ನತ್ವಾಭಿಮಾನಿನಃ ಕೃತ್ಸ್ನತೇಯಮ್ ಏವಂ ಭವತಿ ; ಕಥಮ್ ? ಅಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ ; ತತ್ರ ಮನೋಽನುವೃತ್ತಿ ಹಿ ಇತರತ್ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಜಾತಮಿತಿ ಮನಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮೇವ ಆತ್ಮಾ — ಯಥಾ ಜಾಯಾದೀನಾಂ ಕುಟುಂಬಪತಿರಾತ್ಮೇವ ತದನುಕಾರಿತ್ವಾಜ್ಜಾಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಮನ ಆತ್ಮಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕೃತ್ಸ್ನತಾಯೈ । ತಥಾ ವಾಗ್ಜಾಯಾ ಮನೋಽನುವೃತ್ತಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾಚಃ । ವಾಗಿತಿ ಶಬ್ದಶ್ಚೋದನಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಮನಸಾ ಶ್ರೋತ್ರದ್ವಾರೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ಅವಧಾರ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಚೇತಿ ಮನಸೋ ಜಾಯೇವ ವಾಕ್ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಚ ವಾಙ್ಮನಸಾಭ್ಯಾಂ ಜಾಯಾಪತಿಸ್ಥಾನೀಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸೂಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜೇವ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಚಕ್ಷುರ್ದೃಷ್ಟವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಚಕ್ಷುರ್ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಮ್ ; ತತ್ ದ್ವಿವಿಧಂ ವಿತ್ತಮ್ — ಮಾನುಷಮ್ ಇತರಚ್ಚ ; ಅತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಇತರವಿತ್ತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮಾನುಷಮಿತಿ ; ಗವಾದಿ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿವಿತ್ತಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮಸಾಧನಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸ್ಥಾನೀಯಮ್ , ತೇನ ಸಂಬಂಧಾತ್ ಚಕ್ಷುರ್ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಮ್ ; ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತನ್ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಂ ವಿಂದತೇ ಗವಾದ್ಯುಪಲಭತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಪುನರಿತರದ್ವಿತ್ತಮ್ ? ಶ್ರೋತ್ರಂ ದೈವಮ್ — ದೇವವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೈವಂ ವಿತ್ತಮ್ ; ತದಿಹ ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ಸಂಪತ್ತಿವಿಷಯಮ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶೃಣೋತಿ ; ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾಧೀನತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ತದಿತಿ । ಕಿಂ ಪುನರೇತೈರಾತ್ಮಾದಿವಿತ್ತಾಂತೈರಿಹ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮೈವ — ಆತ್ಮೇತಿ ಶರೀರಮುಚ್ಯತೇ ; ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಸ್ಥಾನೀಯಃ ? ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಮ್ ? ಆತ್ಮನಾ ಹಿ ಶರೀರೇಣ ಯತಃ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ । ತಸ್ಯ ಅಕೃತ್ಸ್ನತ್ವಾಭಿಮಾನಿನ ಏವಂ ಕೃತ್ಸ್ನತಾ ಸಂಪನ್ನಾ — ಯಥಾ ಬಾಹ್ಯಾ ಜಾಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಏವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏಷ ಪಾಂಕ್ತಃ ಪಂಚಭಿರ್ನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಪಾಂಕ್ತಃ ಯಜ್ಞಃ ದರ್ಶನಮಾತ್ರನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಅಕರ್ಮಿಣೋಽಪಿ । ಕಥಂ ಪುನರಸ್ಯ ಪಂಚತ್ವಸಂಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಯಜ್ಞತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಬಾಹ್ಯೋಽಪಿ ಯಜ್ಞಃ ಪಶುಪುರುಷಸಾಧ್ಯಃ, ಸ ಚ ಪಶುಃ ಪುರುಷಶ್ಚ ಪಾಂಕ್ತಃ ಏವ, ಯಥೋಕ್ತಮನಆದಿಪಂಚತ್ವಯೋಗಾತ್ ; ತದಾಹ — ಪಾಂಕ್ತಃ ಪಶುಃ ಗವಾದಿಃ, ಪಾಂಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ — ಪಶುತ್ವೇಽಪಿ ಅಧಿಕೃತತ್ವೇನಾಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಪೃಥಕ್ಪುರುಷಗ್ರಹಣಮ್ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ಪಾಂಕ್ತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಸಾಧನಂ ಫಲಂ ಚ, ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿದಂ ಸರ್ವಮ್ । ಏವಂ ಪಾಂಕ್ತಂ ಯಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಃ ಸಂಪಾದಯತಿ ಸಃ ತದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಆಪ್ನೋತಿ — ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥