ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా ప్రతీకమాదయ పదాని వ్యాకరోతి —
ఆత్మైవేత్యాదినా ।
వర్ణీ ద్విజత్వద్యోతకో బ్రహ్మచారీతి యావత్ ।
కథం తర్హి హేత్వభావే తస్య కామిత్వమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయాదీతి ।
సశబ్దం వ్యాకుర్వన్నుత్తరవాక్యమాదయావశిష్టం వ్యాచష్టే —
స్వాభావిక్యేతి ।
కామనాప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కథమితి ।
కర్మాధికారహేతుత్వం తస్యాః సాధయతి —
తయేతి ।
ప్రజాం ప్రతి జాయాయా హేతుత్వద్యోతకోఽథశబ్దః । ప్రజాయా మానుషవిత్తాన్తర్భావమభ్యుపేత్య ద్వితీయోఽథశబ్దః । తృతీయస్తు విత్తస్య కర్మానుష్ఠానహేతుత్వవివక్షయేతి విభాగః ।
కర్మానుష్ఠానఫలమాహ —
యేనేతి ।
తత్కిం నిత్యనైమిత్తికకర్మణామేవానుష్ఠానం నేత్యాహ —
కామ్యాని చేతి ।
క్రియాపదమనుక్రష్టుం చశబ్దః కామశబ్దస్య యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వైతావానిత్యాదివాక్యస్యాభిప్రాయమాహ —
సాధనలక్షణేతి ।
అస్యాః సాధనైషణాయాః ఫలభూతా ఇతి సంబన్ధః ।
ద్వయోరేషణాత్వముక్త్వా లోకైషణాం పరిశినష్టి —
తదర్థా హీతి ।
కథం తర్హి సాధనైషణోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సైకేతి ।
ఎతేన వాక్యశేషోఽప్యనుగుణీ భవతీత్యాహ —
అత ఇతి ।
సాధనవత్ఫలమపి కామమాత్రం చేత్కథం తర్హి శ్రుత్యా సాధనమాత్రమభిధాయైతావానవధ్రియతే తత్రాహ —
ఫలార్థత్వాదితి ।
ఉక్తే సాధనే సాధ్యమార్థికమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
భోజన ఇతి ।
సాధనోక్తౌ సాధ్యస్యార్థాదుక్తేరేతావానితి ద్వయోరనువాదేఽపి కథమేషణార్థే కామశబ్దస్తత్ర ప్రయుజ్యతే, న హి తౌ పర్యాయౌ, న చ తదవాచ్యత్వే తయోరనర్థకతేత్యాశఙ్క్య పర్యాయత్వమేషణాకామశబ్దయోరుపేత్యాహ —
తే ఎతే ఇతి ।
చేష్టనమేవ స్పష్టయతి —
కర్మమార్గ ఇతి ।
అగ్నిముగ్ధోఽగ్నిరేవ హోమాదిద్వారేణ మమ శ్రేయఃసాధనం నాఽఽత్మజ్ఞానమిత్యభిమానవాన్ధూమతాన్తో ధూమేన గ్లానిమాపన్నో ధూమతా వా మమాన్తే దేహావసానే భవతీతి మన్యమానః ‘తే ధూమమభసంభవన్తీ’తి శ్రుతేః । స్వం లోకమాత్మానమ్ ।
వాక్యాన్తరమత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కథమిత్యాదినా ।
తస్మాదేతావత్త్వమవధార్యతే తేషామితి శేషః ।
ఉక్తమేవార్థం లోకదృష్టిమవష్టభ్య స్పష్టయతి —
న హీతి ।
లబ్ధవ్యాన్తరాభావేఽపి కామయితవ్యాన్తరం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
లబ్ధవ్యేతి ।
ఎతద్వ్యతిరేకేణ సాధ్యసాధనాతిరేకేణేతి యావత్ ।
తయోర్ద్వయోరపి కామత్వవిధాయిశ్రుతేరభిప్రాయమాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
కామస్యానర్థత్వాత్సాధ్యసాధనయోశ్చ తావన్మాత్రత్వాత్సర్గాదౌ పుమర్థతావిశ్వాసం త్యక్త్వా స్వప్నలాభతుల్యాభ్యస్త్రిసృభ్యోఽప్యేషణాభ్యో వ్యుత్థానం సంన్యాసాత్మకం కృత్వా కాఙ్క్షితమోక్షహేతుం జ్ఞానముద్ధిశ్య శ్రవణాద్యావర్తయేదిత్యర్థః ।
తస్మాదపీత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
ప్రాకృతస్థితిరేషా న బుద్ధిపూర్వకారిణామిదం వృత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజాపతేశ్చేతి ।
తత్ర హేతుత్వేన పూర్వోక్తం స్మారయతి —
సోఽబిభేదిత్యాదినా ।
తత్రైవ కార్యలిఙ్గకానుమానం సూచయతి —
తస్మాదితి ।
స యావదిత్యాదివాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
స ఎవమితి ।
పూర్వః సశబ్దో వాక్యప్రదర్శనార్థః । ద్వితీయస్తు వ్యాఖ్యానమధ్యపాతీత్యవిరోధః ।
అర్థసిద్ధమర్థమాహ —
పారశేష్యాదితి ।
తస్య కృత్స్నతేత్యేతదవతార్య వ్యాకరోతి —
యదేత్యాదినా ।
అకృత్స్నత్వాభిమానినో విరద్ధం కృత్స్నత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
విరోధమన్తరేణ కార్త్స్న్యార్థం విభాగం దర్శయతి —
అయమితి ।
విభాగే ప్రస్తుతే మనసో యజమానత్వకల్పనాయాం నిమిత్తమాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
యథేతి ।
తథా మనసో యజమానత్వకల్పనావదిత్యర్థః ।
వాచి జాయాత్వకల్పనాయాం నిమిత్తమాహ —
మన ఇతి ।
వాచో మనోఽనువృత్తిత్వం స్వరూపకథనపురఃసరం స్పోరయతి —
వాగితీతి ।
ప్రాణస్య ప్రజాత్వకల్పనాం సాధయతి —
తాభ్యాఞ్చేతి ।
కథం పునశ్చక్షుర్మానుషం విత్తమిత్యుచ్యతే పశుహిరణ్యాది తథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఆత్మాదిత్రయే సిద్ధే సతీతి యావత్ । ఆదిపదేన కాయచేష్టా గృహ్యతే ।
మానుషమితి విశేషణస్యార్థవత్త్వం సమర్థయతే —
తద్వివిధమితి ।
సంప్రతి చక్షుశో మానుషవిత్తత్వం ప్రపఞ్చయతి —
గవాదీతి ।
తత్పదపరామృష్టమేవార్థం వ్యాచష్టే —
తేన సంబన్ధాదితి ।
తత్స్థానీయం మానుషవిత్తస్థానీయం తేన మానుషేణ విత్తేనేత్యేతత్ ।
సంబన్ధమేవ సాధయతి —
చక్షుషా హీతి ।
తస్మాచ్చక్షుర్మానుషం విత్తమితి శేషః ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యముపాదత్తే —
కిం పునరితి ।
తద్వ్యాచష్టే —
దేవేతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యజమానాదినిర్వర్త్యం కర్మ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కిం పునరిత్యాదినా ।
ఇహేతి సంపత్తిపక్షోక్తిః ।
శరీరస్య కర్మత్వప్రసిద్ధమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథం పునరితి ।
అస్యేతి యజమానోక్తిః । హిశబ్దార్థో యత ఇత్యనూద్యతే ।
తస్య కృత్స్నతేత్యుక్తముపసంహరతి —
తస్యేతి ।
ఉక్తరీత్యా కృత్స్నత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అస్యేతి దర్శనోక్తిః । పశోః పురుషస్య చ పాఙ్కత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
పురుషస్య పశుత్వావిశేషాత్పృథగ్గ్రహణమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పశుత్వేఽపీతి ।
న కేవలం పశుపురుషయోరేవ పాఙ్కత్వం కిన్తు సర్వస్యేత్యాహ —
కిం బహునేతి ।
తస్మాదాధ్యాత్మికస్య దర్శనస్య యజ్ఞత్వం పఞ్చత్వయోగాదవిరుద్ధమితి శేషః ।
సంపత్తిఫలం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
వ్యాఖ్యాతార్థవాక్యమనువదన్బ్రాహ్మణముపసంహరతి —
య ఎవం వేదేతి ।
సాధ్యం సాధనం చ పాఙ్కం సూత్రాత్మనా జ్ఞాత్వా తచ్చాఽఽత్మత్వేనానుసన్ధానస్య తదాప్తిరేవ ఫలం తత్క్రతున్యాయాదిత్యర్థః ॥౧౭॥