బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యత్సప్తాన్నాని మేధయా తపసాజనయత్పితా । ఎకమస్య సాధారణం ద్వే దేవానభాజయత్ । త్రీణ్యాత్మనేఽకురుత పశుభ్య ఎకం ప్రాయచ్ఛత్ । తస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితం యచ్చ ప్రాణితి యచ్చ న । కస్మాత్తాని న క్షీయన్తేఽద్యమానాని సర్వదా । యో వైతామక్షితిం వేద సోఽన్నమత్తి ప్రతీకేన । స దేవానపిగచ్ఛతి స ఊర్జముపజీవతీతి శ్లోకాః ॥ ౧ ॥
యత్సప్తాన్నాని మేధయా । అవిద్యా ప్రస్తుతా ; తత్ర అవిద్వాన్ అన్యాం దేవతాముపాస్తే అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి ; సః వర్ణాశ్రమాభిమానః కర్మకర్తవ్యతయా నియతో జుహోత్యాదికర్మభిః కామప్రయుక్తో దేవాదీనాముపకుర్వన్ సర్వేషాం భూతానాం లోక ఇత్యుక్తమ్ । యథా చ స్వకర్మభిరేకైకేన సర్వైర్భూతైరసౌ లోకో భోజ్యత్వేన సృష్టః, ఎవమసావపి జుహోత్యాదిపాఙ్క్తకర్మభిః సర్వాణి భూతాని సర్వం చ జగత్ ఆత్మభోజ్యత్వేనాసృజత ; ఎవమ్ ఎకైకః స్వకర్మవిద్యానురూప్యేణ సర్వస్య జగతో భోక్తా భోజ్యం చ, సర్వస్య సర్వః కర్తా కార్యం చేత్యర్థః ; ఎతదేవ చ విద్యాప్రకరణే మధువిద్యాయాం వక్ష్యామః — సర్వం సర్వస్య కార్యం మధ్వితి ఆత్మైకత్వవిజ్ఞానార్థమ్ । యదసౌ జుహోత్యాదినా పాఙ్క్తేన కామ్యేన కర్మణా ఆత్మభోజ్యత్వేన జగదసృజత విజ్ఞానేన చ, తజ్జగత్సర్వం సప్తధా ప్రవిభజ్యమానం కార్యకారణత్వేన సప్తాన్నాన్యుచ్యన్తే, భోజ్యత్వాత్ ; తేనాసౌ పితా తేషామన్నానామ్ । ఎతేషామన్నానాం సవినియోగానాం సూత్రభూతాః సఙ్క్షేపతః ప్రకాశకత్వాత్ ఇమే మన్త్రాః ॥

బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య సంగతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —

యత్సప్తాన్నానీత్యాదినా ।

తత్రేత్యతిక్రాన్తబ్రాహ్మణోక్తిః । ఉపాస్తిశబ్దితం భేదదర్శనమవిద్యాకార్యమనేనానూద్య న స వేదేతి తద్ధేతురవిద్యా పూర్వత్ర ప్రస్తుతేతి యోజనా ।

అథో అయమిత్యత్రోక్తమనువదతి —

సవర్ణాశ్రమాభిమాన ఇతి ।

ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీదిత్యాదావుక్తం స్మారయతి —

కామప్రయుక్త ఇతి ।

వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థమవతారయితుమపేక్షితం పూరయతి —

యథా చేతి ।

గృహిణో జగతశ్చ పరస్పరం స్వకర్మోపార్జితత్వమేష్టవ్యమన్యథాఽన్యోన్యముపకారకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।

నను సూత్రస్యైవ జగత్కర్తృత్వం జ్ఞానక్రియాతిశయవత్త్వాన్నేతరేషాం తదభావాదత ఆహ —

ఎవమితి ।

పూర్వకల్పీయవిహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మానుష్ఠాతా సర్వో జన్తురుత్తరసర్గస్య పితృత్వేనాత్ర వివక్షితో న తు ప్రజాపతిరేవేత్యుక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —

సర్వస్యేతి ।

సర్వస్య మిథో హేతుహేతుమత్త్వే ప్రమాణమాహ —

ఎతదేవేతి ।

సర్వస్యాన్యోన్యకార్యకారణత్వోక్త్యా కల్పితత్వవచనం కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —

ఆత్మైకత్వేతి ।

ఎవం భూమికాం కృత్వోత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —

యదసావితి ।

ఉచ్యన్తే ధ్యానార్థమితి శేషః ।

అన్యత్వే హేతుః —

భోజ్యత్వాదితి ।

తేన జ్ఞానకర్మభ్యాం జనకత్వేనేతి యావత్ ।

బ్రాహ్మణమవతార్య మన్త్రమవతారయతి —

ఎతేషామితి ॥౧॥