బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యత్సప్తాన్నాని మేధయా తపసాజనయత్పితేతి మేధయా హి తపసాజనయత్పితా । ఎకమస్య సాధారణమితీదమేవాస్య తత్సాధారణమన్నం యదిదమద్యతే । స య ఎతదుపాస్తే న స పాప్మనో వ్యావర్తతే మిశ్రం హ్యేతత్ । ద్వే దేవానభాజయదితి హుతం చ ప్రహుతం చ తస్మాద్దేవేభ్యో జుహ్వతి చ ప్ర చ జుహ్వత్యథో ఆహుర్దర్శపూర్ణమాసావితి తస్మాన్నేష్టియాజుకః స్యాత్ । పశుభ్య ఎకం ప్రాయచ్ఛదితి తత్పయః । పయో హ్యేవాగ్రే మనుష్యాశ్చ పశవశ్చోపజీవన్తి తస్మాత్కుమారం జాతం ఘృతం వై వాగ్రే ప్రతిలేహయన్తి స్తనం వానుధాపయన్త్యథ వత్సం జాతమాహురతృణాద ఇతి । తస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితం యచ్చ ప్రాణితి యచ్చ నేతి పయసి హీదం సర్వం ప్రతిష్ఠితం యచ్చ ప్రాణితి యచ్చ న । తద్యదిదమాహుః సంవత్సరం పయసా జుహ్వదప పునర్మృత్యుం జయతీతి న తథా విద్యాద్యదహరేవ జుహోతి తదహః పునర్మృత్యుమపజయత్యేవం విద్వాన్సర్వం హి దేవేభ్యోఽన్నాద్యం ప్రయచ్ఛతి । కస్మాత్తాని న క్షీయన్తేఽద్యమానాని సర్వదేతి పురుషో వా అక్షితిః స హీదమన్నం పునః పునర్జనయతే । యో వైతామక్షితిం వేదేతి పురుషో వా అక్షితిః స హీదమన్నం ధియా ధియా జనయతే కర్మభిర్యద్ధైతన్న కుర్యాత్క్షీయేత హ సోఽన్నమత్తి ప్రతీకేనేతి ముఖం ప్రతీకం ముఖేనేత్యేతత్ । స దేవానపిగచ్ఛతి స ఊర్జముపజీవతీతి ప్రశంసా ॥ ౨ ॥
యత్సప్తాన్నాని — యత్ అజనయదితి క్రియావిశేషణమ్ ; మేధయా ప్రజ్ఞయా విజ్ఞానేన తపసా చ కర్మణా ; జ్ఞానకర్మణీ ఎవ హి మేధాతపఃశబ్దవాచ్యే, తయోః ప్రకృతత్వాత్ ; నేతరే మేధాతపసీ, అప్రకరణాత్ ; పాఙ్క్తం హి కర్మ జాయాదిసాధనమ్ ; ‘య ఎవం వేద’ ఇతి చ అనన్తరమేవ జ్ఞానం ప్రకృతమ్ ; తస్మాన్న ప్రసిద్ధయోర్మేధాతపసోరాశఙ్కా కార్యా ; అతః యాని సప్తాన్నాని జ్ఞానకర్మభ్యాం జనితవాన్పితా, తాని ప్రకాశయిష్యామ ఇతి వాక్యశేషః । తత్ర మన్త్రాణామర్థః తిరోహితత్వాత్ప్రాయేణ దుర్విజ్ఞేయో భవతీతి తదర్థవ్యాఖ్యానాయ బ్రాహ్మణం ప్రవర్తతే । తత్ర యత్సప్తాన్నాని మేధయా తపసాజనయత్పితేత్యస్య కోఽర్థః ? ఉచ్యతే ఇతి — హి - శబ్దేనైవ వ్యాచష్టే ప్రసిద్ధార్థావద్యోతకేన ; ప్రసిద్ధో హ్యస్య మన్త్రస్యార్థ ఇత్యర్థః ; యదజనయదితి చ అనువాదస్వరూపేణ మన్త్రేణ ప్రసిద్ధార్థతైవ ప్రకాశితా ; అతః బ్రాహ్మణమ్ అవిశఙ్కయైవాహ — మేధయా హి తపసాజనయత్పితేతి ॥

తత్రాఽఽద్యమన్త్రభాగమాదాయ వ్యాచష్టే —

యత్సప్తాన్నానీతి ।

అజనయదితి క్రియాయా విశేషణం యదితి పదమ్ । తథా చ తద్యుక్తం పితృత్వాదితి శేషః । గ్రన్థార్థధారణశక్తిర్మేధా । కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాది తపః ।

తే కస్మాదత్ర న గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —

జ్ఞానకర్మణీ ఇతి ।

తయోః ప్రకృతత్వం ప్రకటయతి —

పాఙ్క్తం హీతి ।

ఇతరయోరప్రకృతత్వం హేతూకృతమనూద్య ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

జ్ఞానకర్మణోః ప్రకృతత్వముక్తం హేతుమాదాయ వాక్యం పూరయతి —

అత ఇతి ।

యత్సప్తాన్నానీత్యాదిమన్త్రభాగం వ్యాఖ్యాయ బ్రాహ్మణవాక్యసముదాయతాత్పర్యమాహ —

తత్రేతి ।

మన్త్రబ్రాహ్మణాత్మకో గ్రన్థః సప్తమ్యర్థః ।

మేధయా హీత్యాదిబ్రాహ్మణమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి —

తత్ర యదితి ।

ప్రకృతమన్త్రసముదాయః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే ।

వ్యాఖ్యానమేవ సంగృహ్ణాతి —

ప్రసిద్ధో హీతి ।

న కేవలం హిశబ్దాన్మన్త్రస్య ప్రసిద్ధార్థత్వం కిన్తు మన్త్రస్వరూపాలోచనాయామపి తత్సిధ్యతీత్యాహ —

యదితి ।

మన్త్రార్థస్య ప్రసిద్ధత్వే మన్త్రస్యానుగుణత్వం హేతూకృత్య ఫలితమాహ —

అత ఇతి ।