ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನಿ ಮೇಧಯಾ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತೇತಿ ಮೇಧಯಾ ಹಿ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತಾ । ಏಕಮಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಮಿತೀದಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮನ್ನಂ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ । ಸ ಯ ಏತದುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ಪಾಪ್ಮನೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಮಿಶ್ರಂ ಹ್ಯೇತತ್ । ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ಹುತಂ ಚ ಪ್ರಹುತಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜುಹ್ವತಿ ಚ ಪ್ರ ಚ ಜುಹ್ವತ್ಯಥೋ ಆಹುರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇಷ್ಟಿಯಾಜುಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛದಿತಿ ತತ್ಪಯಃ । ಪಯೋ ಹ್ಯೇವಾಗ್ರೇ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚೋಪಜೀವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಮಾರಂ ಜಾತಂ ಘೃತಂ ವೈ ವಾಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಲೇಹಯಂತಿ ಸ್ತನಂ ವಾನುಧಾಪಯಂತ್ಯಥ ವತ್ಸಂ ಜಾತಮಾಹುರತೃಣಾದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನೇತಿ ಪಯಸಿ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನ । ತದ್ಯದಿದಮಾಹುಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಪಯಸಾ ಜುಹ್ವದಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತಿ ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾದ್ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಂ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋಽನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ತಾನಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇಽದ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನಯತೇ । ಯೋ ವೈತಾಮಕ್ಷಿತಿಂ ವೇದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಧಿಯಾ ಧಿಯಾ ಜನಯತೇ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯದ್ಧೈತನ್ನ ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ಷೀಯೇತ ಹ ಸೋಽನ್ನಮತ್ತಿ ಪ್ರತೀಕೇನೇತಿ ಮುಖಂ ಪ್ರತೀಕಂ ಮುಖೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ದೇವಾನಪಿಗಚ್ಛತಿ ಸ ಊರ್ಜಮುಪಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಶಂಸಾ ॥ ೨ ॥
ನನು ಕಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತಾ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಜಾಯಾದಿಕರ್ಮಾಂತಾನಾಂ ಲೋಕಫಲಸಾಧನಾನಾಂ ಪಿತೃತ್ವಂ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ; ಅಭಿಹಿತಂ ಚ — ‘ಜಾಯಾ ತೇ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ರ ಚ ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮ ಪುತ್ರಶ್ಚ ಫಲಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಸಾಧನಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಮ್ ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಂ ಮೇಧಯೇತ್ಯಾದಿ । ಏಷಣಾ ಹಿ ಫಲವಿಷಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವ ಚ ಲೋಕೇ ; ಏಷಣಾ ಚ ಜಾಯಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಚ ಸರ್ವೈಕತ್ವಾತ್ಕಾಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಅಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಜ್ಞಾತಪೋಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತಮೇವ ಭವತಿ ; ಸ್ಥಾವರಾಂತಸ್ಯ ಚ ಅನಿಷ್ಟಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಏವ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧಿತ್ಸಯಾ ತದ್ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ — ಸರ್ವೋ ಹ್ಯಯಂ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರೋಽಶುದ್ಧೋಽನಿತ್ಯಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನರೂಪೋ ದುಃಖೋಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಆರಬ್ಧವ್ಯೇತಿ ॥

ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾತ್ಮಕೇ ಜಗತಿ ಯತ್ಪಿತೃತ್ವಮವಿದ್ಯಾವತೋ ಭಾವಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅನುಭೂಯತೇ ಹಿ ಜಾಯಾದಿ ಸಂಪಾದಯನ್ನವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಭಿಹಿತಂಚೇತಿ ।

ಯಚ್ಚ ಮೇಧಾತಪೋಭ್ಯಾಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರುಕ್ತಂ ತದಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪುತ್ರಾಣಾಮಭಾವೇ ಲೋಕತ್ರಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುತ್ರೇಣೈವಾಯಂ ಲೋಕೋ ಜಯ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾರ್ಥಾಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತೇತ್ಯಾಹ —

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂಚೇತಿ ।

ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮಾಹ —

ಏಷಣಾ ಹೀತಿ ।

ಫಲವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।

ತಸ್ಯಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮತ ಆಹ —

ಏಷಣಾ ಚೇತಿ ।

ಜಾಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕಾಮಸ್ಯ ಸಂಸಾರಾರಂಭಕತ್ವವನ್ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಾಮಃ ಸಂಸಾರಮಾರಭೇತ ಕಾಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದ್ರಾಗಾದಿಪರಿಪಂಥಿನಿ ಕಾಮಾಪರಪರ್ಯಾಯೋ ರಾಗೋ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ನ ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿದಾನೋ ರಾಗಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧಿಗಮ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಂಭವತಿ । ಶ್ರದ್ಧಾ ತು ತತ್ರ ಭವತಿ ತತ್ತ್ವಬೋಧಾಧೀನತಯಾ ಸಂಸಾರವಿರೋಧಿನಿ ತನ್ನ ಸಂಸಾರಾನುಷಕ್ತಿರ್ಮುಕ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಜಾಯಾದೇಃ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವೇ ಕರ್ಮಾದೇರಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಕಥಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತೇನೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯೋತ್ಥಸ್ಯ ಕಾಮಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವೋಪದರ್ಶನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಧೀನಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಶ್ಚ ತಯೋರ್ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸ್ಥಾವರಾಂತಸ್ಯೇತಿ ।

ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನೀತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಮೇಧಯಾ ಹೀತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಪರವಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದೇವ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಾದಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾದ್ವೈತಮುಖ್ಯಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ದುಃಖಯತೀತಿ ದುಃಖಸ್ತದ್ಧೇತುರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಕೃತಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಸಮಾಪ್ತೋ ವಾ ।