ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನಿ ಮೇಧಯಾ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತೇತಿ ಮೇಧಯಾ ಹಿ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತಾ । ಏಕಮಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಮಿತೀದಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮನ್ನಂ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ । ಸ ಯ ಏತದುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ಪಾಪ್ಮನೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಮಿಶ್ರಂ ಹ್ಯೇತತ್ । ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ಹುತಂ ಚ ಪ್ರಹುತಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜುಹ್ವತಿ ಚ ಪ್ರ ಚ ಜುಹ್ವತ್ಯಥೋ ಆಹುರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇಷ್ಟಿಯಾಜುಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛದಿತಿ ತತ್ಪಯಃ । ಪಯೋ ಹ್ಯೇವಾಗ್ರೇ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚೋಪಜೀವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಮಾರಂ ಜಾತಂ ಘೃತಂ ವೈ ವಾಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಲೇಹಯಂತಿ ಸ್ತನಂ ವಾನುಧಾಪಯಂತ್ಯಥ ವತ್ಸಂ ಜಾತಮಾಹುರತೃಣಾದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನೇತಿ ಪಯಸಿ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನ । ತದ್ಯದಿದಮಾಹುಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಪಯಸಾ ಜುಹ್ವದಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತಿ ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾದ್ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಂ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋಽನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ತಾನಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇಽದ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನಯತೇ । ಯೋ ವೈತಾಮಕ್ಷಿತಿಂ ವೇದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಧಿಯಾ ಧಿಯಾ ಜನಯತೇ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯದ್ಧೈತನ್ನ ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ಷೀಯೇತ ಹ ಸೋಽನ್ನಮತ್ತಿ ಪ್ರತೀಕೇನೇತಿ ಮುಖಂ ಪ್ರತೀಕಂ ಮುಖೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ದೇವಾನಪಿಗಚ್ಛತಿ ಸ ಊರ್ಜಮುಪಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಶಂಸಾ ॥ ೨ ॥
ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ಮಂತ್ರಪದಮ್ ; ಯೇ ದ್ವೇ ಅನ್ನೇ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ದೇವಾನಭಾಜಯತ್ , ಕೇ ತೇ ದ್ವೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಹುತಂ ಚ ಪ್ರಹುತಂ ಚ । ಹುತಮಿತ್ಯಗ್ನೌ ಹವನಮ್ , ಪ್ರಹುತಂ ಹುತ್ವಾ ಬಲಿಹರಣಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅನ್ನೇ ಹುತಪ್ರಹುತೇ ದೇವಾನಭಾಜಯತ್ಪಿತಾ, ತಸ್ಮಾತ್ ಏತರ್ಹ್ಯಪಿ ಗೃಹಿಣಃ ಕಾಲೇ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜುಹ್ವತಿ ದೇವೇಭ್ಯ ಇದಮನ್ನಮಸ್ಮಾಭಿರ್ದೀಯಮಾನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಾ ಜುಹ್ವತಿ, ಪ್ರಜುಹ್ವತಿ ಚ ಹುತ್ವಾ ಬಲಿಹರಣಂ ಚ ಕುರ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥೋ ಅಪ್ಯನ್ಯ ಆಹುಃ — ದ್ವೇ ಅನ್ನೇ ಪಿತ್ರಾ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತ್ತೇ ನ ಹುತಪ್ರಹುತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ । ದ್ವಿತ್ವಶ್ರವಣಾವಿಶೇಷಾತ್ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ಹುತಪ್ರಹುತೇ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಃ ಪಕ್ಷಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವಿತ್ವಂ ಹುತಪ್ರಹುತಯೋಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ಶ್ರೌತಯೋರೇವ ತು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದೇವಾನ್ನತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಮ್ , ಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತತ್ವಾತ್ ; ಗುಣಪ್ರಧಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರಥಮತರಾ ಅವಗತಿಃ ; ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಹುತಪ್ರಹುತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರೇವ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ — ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ । ಯಸ್ಮಾದ್ದೇವಾರ್ಥಮೇತೇ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಕ್ಲೃಪ್ತೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಖ್ಯೇ ಅನ್ನೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಯೋರ್ದೇವಾರ್ಥತ್ವಾವಿಘಾತಾಯ ನೇಷ್ಟಿಯಾಜುಕಃ ಇಷ್ಟಿಯಜನಶೀಲಃ ; ಇಷ್ಟಿಶಬ್ದೇನ ಕಿಲ ಕಾಮ್ಯಾ ಇಷ್ಟಯಃ ; ಶಾತಪಥೀ ಇಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ; ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಗಾತ್ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟಿಯಜನಪ್ರಧಾನೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಮಂತ್ರಾಂತರಮಾದಾಯಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ದ್ವೇ ದೇವಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಹುತಪ್ರಹುತಯೋರ್ದೇವಾನ್ನತ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿತನಮನುಷ್ಠಾನಮನುಕೂಲಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೋ ಇತಿ ।

ಯದಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ ದೇವಾನ್ನೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಹುತಪ್ರಹುತೇ ಇತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ದ್ವಿತ್ವೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ದ್ವೇ ದೇವಾನಿತಿ ಶ್ರುತದ್ವಿತ್ವಸ್ಯ ಹುತಪ್ರಹುತಯೋರಪಿ ಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವಮತ ಆಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧತರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಮಂತ್ರೇತಿ ।

‘ಅಗ್ನಯೇ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮಿ’ ‘ಅಗ್ನಿರಿದಂ ಹವಿರಜುಷತ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಷು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದೇವಾನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಇತಶ್ಚ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರೇವ ದೇವಾನ್ನತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಮಾಹ —

ಗುಣೇತಿ ।

ಗುಣಪ್ರಧಾನಯೋರೇಕತ್ರ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮತರಾ ಪ್ರಧಾನೇ ಭವತ್ಯವಗತಿರ್ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಶ್ಚೇತಿ ।

ತಯೋರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟತಯಾ ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಹುತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ತಥಾ ಚ ಪ್ರದಾನಯೋಸ್ತಯೋರಿತರಯೋಶ್ಚ ಗುಣಯೋರೇಕತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರಧಾನಯೋರೇವ ದ್ವೇ ದೇವಾನಿತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಗ್ರಹೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದೇವಾನ್ನತ್ವೇ ಸಮನಂತರನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮನುಕೂಲಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇಷ್ಟಿಯಜನಶೀಲೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ನನು ತದ್ಯಜನಶೀಲತ್ವಾಭಾವೇ ಕುತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದೇವಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಹಿ ತಾವನ್ನಿಷ್ಪನ್ನೌ ತದರ್ಥಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇಷ್ಟಿಶಬ್ದೇನೇತಿ ।

ಕಿಂ ಪುನರಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಮಿಷ್ಟಿಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಂ ತತ್ರ ಕಿಲಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪಾಠಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ಶಾತಪಥೀತಿ ।

ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೀನಾಮನುಷ್ಠಾನನಿಷೇಧೇ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ರ ವಿಹಿತಸ್ಯೋಕಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟಿಯಜನಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿಹ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ತಚ್ಚ ದೇವಪ್ರಧಾನಯೋರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನ ತು ತಾಃ ಸ್ವತೋ ನಿಷಿಧ್ಯಂತೇ ತನ್ನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।