ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನಿ ಮೇಧಯಾ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತೇತಿ ಮೇಧಯಾ ಹಿ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತಾ । ಏಕಮಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಮಿತೀದಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮನ್ನಂ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ । ಸ ಯ ಏತದುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ಪಾಪ್ಮನೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಮಿಶ್ರಂ ಹ್ಯೇತತ್ । ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ಹುತಂ ಚ ಪ್ರಹುತಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜುಹ್ವತಿ ಚ ಪ್ರ ಚ ಜುಹ್ವತ್ಯಥೋ ಆಹುರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇಷ್ಟಿಯಾಜುಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛದಿತಿ ತತ್ಪಯಃ । ಪಯೋ ಹ್ಯೇವಾಗ್ರೇ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚೋಪಜೀವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಮಾರಂ ಜಾತಂ ಘೃತಂ ವೈ ವಾಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಲೇಹಯಂತಿ ಸ್ತನಂ ವಾನುಧಾಪಯಂತ್ಯಥ ವತ್ಸಂ ಜಾತಮಾಹುರತೃಣಾದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನೇತಿ ಪಯಸಿ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನ । ತದ್ಯದಿದಮಾಹುಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಪಯಸಾ ಜುಹ್ವದಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತಿ ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾದ್ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಂ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋಽನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ತಾನಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇಽದ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನಯತೇ । ಯೋ ವೈತಾಮಕ್ಷಿತಿಂ ವೇದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಧಿಯಾ ಧಿಯಾ ಜನಯತೇ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯದ್ಧೈತನ್ನ ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ಷೀಯೇತ ಹ ಸೋಽನ್ನಮತ್ತಿ ಪ್ರತೀಕೇನೇತಿ ಮುಖಂ ಪ್ರತೀಕಂ ಮುಖೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ದೇವಾನಪಿಗಚ್ಛತಿ ಸ ಊರ್ಜಮುಪಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಶಂಸಾ ॥ ೨ ॥
ಗೃಹಿಣಾ ವೈಶ್ವದೇವಾಖ್ಯಮನ್ನಂ ಯದಹನ್ಯಹನಿ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತನ್ನ । ಸರ್ವಭೋಕ್ತೃಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ವೈಶ್ವದೇವಾಖ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ನ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಭೃದ್ಭುಜ್ಯಮಾನಾನ್ನವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಾಪಿ ಯದಿದಮದ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ವಚನಮನುಕೂಲಮ್ । ಸರ್ವಪ್ರಾಣಭೃದ್ಭುಜ್ಯಮಾನಾನ್ನಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾಚ್ಚ ವೈಶ್ವದೇವಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ಶ್ವಚಾಂಡಾಲಾದ್ಯಾದ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್ , ವೈಶ್ವದೇವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಶ್ವಚಾಂಡಾಲಾದ್ಯಾದ್ಯಾನ್ನದರ್ಶನಾತ್ , ತತ್ರ ಯುಕ್ತಂ ಯದಿದಮದ್ಯತ ಇತಿ ವಚನಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ತನ್ನ ಗೃಹ್ಯೇತ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದೇನ ಪಿತ್ರಾ ಅಸೃಷ್ಟತ್ವಾವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಇಷ್ಯತೇ ಹಿ ತತ್ಸೃಷ್ಟತ್ವಂ ತದ್ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಜಾತಸ್ಯ । ನ ಚ ವೈಶ್ವದೇವಾಖ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತಃ ಪಾಪ್ಮನೋಽವಿನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ ಮತ್ಸ್ಯಬಂಧನಾದಿಕರ್ಮವತ್ಸ್ವಭಾವಜುಗುಪ್ಸಿತಮೇತತ್ , ಶಿಷ್ಟನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಕರಣೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣಾತ್ । ಇತರತ್ರ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಅಹಮನ್ನಮನ್ನಮದಂತಮದ್ಮಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಏಕಮಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಗೃಹಿಣೇತಿ ।

ಯದನ್ನಂ ಗೃಹಿಣಾ ಪ್ರತ್ಯಹಮಗ್ನೌ ವೈಶ್ವದೇವಾಖ್ಯಂ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚೈರುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧಾರಣಪದಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಯುಕ್ತಮಿದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —

ತನ್ನೇತಿ ।

ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿದಮಾ ಪರಾಮರ್ಶಶ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯನ್ನಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ವೈಶ್ವದೇವಗ್ರಹೇಽಪೀತರಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ವೈಶ್ವದೇವೇತಿ ।

ಯತ್ತು ಪರಪಕ್ಷೇ ಯದಿದಮದ್ಯತ ಇತಿ ವಚೋ ನಾನುಕೂಲಮಿತಿ ತನ್ನಾಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸಾಧಾರಣಾನ್ನಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ —

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —

ಇಷ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।

ಪರಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಶ್ಯೇನಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ನ ಚ ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಜುಗುಪ್ಸಿತತ್ವಾತ್ತದನುಷ್ಠಾನುಯಾಯಿನಃ ಪಾಪಾನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

‘ಅವಶ್ಯಂ ಯಾತಿ ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಜಗ್ಧ್ವಾ ಚೈವಾಹುತಂ ಹವಿಃ ।’
ಇತ್ಯಕರಣೇ ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ತದನುಷ್ಠಾನುಯಿನೋ ನ ಪಾಪ್ಮಲೇಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಅಕರಣೇ ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವಸಾಧಾಣಾನ್ನಗ್ರಹೇ ತು ತತ್ಪರಸ್ಯ ನಿಂದಾವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ ತೇನ ತದೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಇತರತ್ರೇತಿ ।

ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಅಹಮಿತಿ ।

ಅರ್ಥಿಭ್ಯೋಽವಿಭಜ್ಯಾನ್ನಮದತ್ತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಭುಂಜಾನಂ ನರಮಹಮನ್ನಮೇವ ಭಕ್ಷಯಾಮಿ ತಮನರ್ಥಭಾಜಂ ಕರೋಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।