ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನಿ ಮೇಧಯಾ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತೇತಿ ಮೇಧಯಾ ಹಿ ತಪಸಾಜನಯತ್ಪಿತಾ । ಏಕಮಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಮಿತೀದಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮನ್ನಂ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ । ಸ ಯ ಏತದುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ಪಾಪ್ಮನೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಮಿಶ್ರಂ ಹ್ಯೇತತ್ । ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ಹುತಂ ಚ ಪ್ರಹುತಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜುಹ್ವತಿ ಚ ಪ್ರ ಚ ಜುಹ್ವತ್ಯಥೋ ಆಹುರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇಷ್ಟಿಯಾಜುಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛದಿತಿ ತತ್ಪಯಃ । ಪಯೋ ಹ್ಯೇವಾಗ್ರೇ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚೋಪಜೀವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಮಾರಂ ಜಾತಂ ಘೃತಂ ವೈ ವಾಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಲೇಹಯಂತಿ ಸ್ತನಂ ವಾನುಧಾಪಯಂತ್ಯಥ ವತ್ಸಂ ಜಾತಮಾಹುರತೃಣಾದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನೇತಿ ಪಯಸಿ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನ । ತದ್ಯದಿದಮಾಹುಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಪಯಸಾ ಜುಹ್ವದಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತಿ ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾದ್ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಂ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋಽನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ತಾನಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇಽದ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನಯತೇ । ಯೋ ವೈತಾಮಕ್ಷಿತಿಂ ವೇದೇತಿ ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಕ್ಷಿತಿಃ ಸ ಹೀದಮನ್ನಂ ಧಿಯಾ ಧಿಯಾ ಜನಯತೇ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯದ್ಧೈತನ್ನ ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ಷೀಯೇತ ಹ ಸೋಽನ್ನಮತ್ತಿ ಪ್ರತೀಕೇನೇತಿ ಮುಖಂ ಪ್ರತೀಕಂ ಮುಖೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ದೇವಾನಪಿಗಚ್ಛತಿ ಸ ಊರ್ಜಮುಪಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಶಂಸಾ ॥ ೨ ॥
ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛದಿತಿ — ಯತ್ಪಶುಭ್ಯ ಏಕಂ ಪ್ರಾಯಚ್ಛತ್ಪಿತಾ, ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದನ್ನಮ್ ? ತತ್ಪಯಃ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಪಶವೋಽಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಪಯೋ ಹಿ ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಥಮಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚ ಪಯ ಏವೋಪಜೀವಂತೀತಿ ; ಉಚಿತಂ ಹಿ ತೇಷಾಂ ತದನ್ನಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಕಥಂ ತದೇವಾಗ್ರೇ ನಿಯಮೇನೋಪಜೀವೇಯುಃ । ಕಥಮಗ್ರೇ ತದೇವೋಪಜೀವಂತೀತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ಪಶವಶ್ಚ ಯಸ್ಮಾತ್ ತೇನೈವಾನ್ನೇನ ವರ್ತಂತೇ ಅದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ, ಯಥಾ ಪಿತ್ರಾ ಆದೌ ವಿನಿಯೋಗಃ ಕೃತಃ ತಥಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಕುಮಾರಂ ಬಾಲಂ ಜಾತಂ ಘೃತಂ ವಾ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾ ಜಾತಕರ್ಮಣಿ ಜಾತರೂಪಸಂಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಲೇಹಯಂತಿ ಪ್ರಾಶಯಂತಿ ; ಸ್ತನಂ ವಾ ಅನುಧಾಪಯಂತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪಾಯಯಂತಿ ಯಥಾಸಂಭವಮ್ ಅನ್ಯೇಷಾಮ್ ; ಸ್ತನಮೇವಾಗ್ರೇ ಧಾಪಯಂತಿ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಪಶೂನಾಮ್ । ಅಥ ವತ್ಸಂ ಜಾತಮಾಹುಃ ಕಿಯತ್ಪ್ರಮಾಣೋ ವತ್ಸ ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ — ಅತೃಣಾದ ಇತಿ — ನಾದ್ಯಾಪಿ ತೃಣಮತ್ತಿ, ಅತೀವ ಬಾಲಃ ಪಯಸೈವಾದ್ಯಾಪಿ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಚ ಅಗ್ರೇ ಜಾತಕರ್ಮಾದೌ ಘೃತಮುಪಜೀವಂತಿ, ಯಚ್ಚ ಇತರೇ ಪಯ ಏವ, ತತ್ ಸರ್ವಥಾಪಿ ಪಯ ಏವೋಪಜೀವಂತಿ ; ಘೃತಸ್ಯಾಪಿ ಪಯೋವಿಕಾರತ್ವಾತ್ಪಯಸ್ತ್ವಮೇವ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಸಪ್ತಮಂ ಸತ್ ಪಶ್ವನ್ನಂ ಚತುರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ಕರ್ಮಸಾಧನತ್ವಾತ್ ; ಕರ್ಮ ಹಿ ಪಯಃಸಾಧನಾಶ್ರಯಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ; ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ಸಾಧನಂ ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾನ್ನತ್ರಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ, ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾವನ್ನೇ ; ಅತಃ ಕರ್ಮಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಾ ಸಹ ಪಿಂಡೀಕೃತ್ಯೋಪದೇಶಃ ; ಸಾಧನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಅರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಮಕಾರಣಮಿತಿ ಚ ; ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾಚ್ಚ — ಸುಖಂ ಹಿ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇಽನ್ನಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಿ ಚ ಸುಖಂ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯಚ್ಚ ನೇತ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಮಿನ್ ಪಶ್ವನ್ನೇ ಪಯಸಿ, ಸರ್ವಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಲಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ — ಯಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾವತ್ , ಯಚ್ಚ ನ ಸ್ಥಾವರಂ ಶೈಲಾದಿ । ತತ್ರ ಹಿ - ಶಬ್ದೇನೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಕಥಂ ಪಯೋದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮ್ ? ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮ್ ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಾಹುತಿವಿಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಂ ಚ ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ಶತಶೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ಹಿ - ಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಯತ್ತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರೇಷ್ವಿಮದಮಾಹುಃ — ಸಂವತ್ಸರಂ ಪಯಸಾ ಜುಹ್ವದಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತಿ ; ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಕಿಲ ತ್ರೀಣಿ ಷಷ್ಟಿಶತಾನ್ಯಾಹುತೀನಾಂ ಸಪ್ತ ಚ ಶತಾನಿ ವಿಂಶತಿಶ್ಚೇತಿ ಯಾಜುಷ್ಮತೀರಿಷ್ಟಕಾ ಅಭಿಸಂಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಚ ಅಹೋರಾತ್ರಾಣಿ, ಸಂವತ್ಸರಮಗ್ನಿಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಾಪ್ನುವಂತಿ ; ಏವಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಂವತ್ಸರಂ ಜುಹ್ವತ್ ಅಪಜಯತಿ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮ್ - ಇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ದೇವೇಷು ಸಂಭೂತಃ ಪುನರ್ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಇತ್ಯೇವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾದಾ ಆಹುಃ । ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾತ್ ನ ತಥಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತಿ ನ ಸಂವತ್ಸರಾಭ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ; ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ — ಯದುಕ್ತಮ್ , ಪಯಸಿ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಪಯಆಹುತಿವಿಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ, ತತ್ — ಏಕೇನೈವಾಹ್ನಾ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ; ತದುಚ್ಯತೇ — ಅಪಜಯತಿ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಪುನರ್ಮರಣಮ್ , ಸಕೃನ್ಮೃತ್ವಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಶರೀರೇಣ ವಿಯುಜ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ನ ಪುನರ್ಮರಣಾಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಃ ಪುನರ್ಹೇತುಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮಾಪ್ತ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತೀತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಅನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಅನ್ನಮೇವ ತದಾದ್ಯಂ ಚ ಸಾಯಂಪ್ರಾತರಾಹುತಿಪ್ರಕ್ಷೇಪೇಣ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಸರ್ವಮಾಹುತಿಮಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ಸರ್ವದೇವಾನ್ನರೂಪೇಣ ಸರ್ವೈಃ ದೇವೈಃ ಏಕಾತ್ಮಭಾವಂ ಗತ್ವಾ ಸರ್ವದೇವಮಯೋ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರ್ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಅಥೈತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೈ ಸ್ವಯಂಭು ತಪೋಽತಪ್ಯತ, ತದೈಕ್ಷತ ನ ವೈ ತಪಸ್ಯಾನಂತ್ಯಮಸ್ತಿ ಹಂತಾಹಂ ಭೂತೇಷ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಜುಹವಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನೀತಿ, ತತ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಹುತ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತ್’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೩ । ೭ । ೧ । ೧) ಇತಿ ॥
ಪಶುಭ್ಯ ಇತಿ ; ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ; ಅಗ್ರ ಇತಿ ; ಅನ್ಯಥೇತಿ ; ಕಥಮಿತಿ ; ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ; ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ; ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ ; ಸ್ತನಮೇವೇತಿ ; ಅಥೇತಿ ; ನಾದ್ಯಾಪೀತಿ ; ಯಚ್ಚೇತಿ ; ಘೃತಸ್ಯಾಪೀತಿ ; ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ; ಕರ್ಮೇತಿ ; ಕರ್ಮ ಹೀತಿ ; ತಚ್ಚೇತಿ ; ಯಥೇತಿ ; ಸಾಧನತ್ವೇತಿ ; ಇತಿ ಚೇತಿ ; ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತಿ ; ಸುಖಂ ಹೀತಿ ; ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನೀತಿ ; ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ; ತತ್ರೇತಿ ; ಪಯಸಿ ಹೀತಿ ; ಕಥಮಿತಿ ; ಕಾರಣತ್ವನೇತಿ ; ಕಾರಣತ್ವಂಚೇತಿ ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ; ಅತ ಇತಿ ; ಯತ್ತದಿತಿ ; ಸಂವತ್ಸರೇಣೇತಿ ; ಸಪ್ತ ಚೇತಿ ; ಯಾಜುಷ್ಮತೀರಿತಿ ; ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯೇತಿ ; ಸಂವತ್ಸರಮಿತಿ ; ಏವಮಿತಿ ; ಇತ್ಯೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ; ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ; ತದೇಕೇನೇತಿ ; ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ; ಕಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ; ಅಥೇತಿ ; ತದೈಕ್ಷತೇತಿ ; ಹಂತೇತಿ ; ತತ್ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ; ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಿತಿ ;

ಪಶ್ವನ್ನವಿಷಯಂ ಮಂತ್ರಪದಮಾದಾಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ತದರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಪಶುಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಪಶೂನಾಂ ಪಯೋಽನ್ನಮಿತ್ಯೇತದುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಪಯೋ ಹೀತಿ ಪ್ರತೀಕಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಗ್ರ ಇತಿ ।

‘ಪಶವೋ ದ್ವಿಪಾದಶ್ಚತುಷ್ಪಾದಶ್ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಚಿತಂ ಹೀತ್ಯತ್ರ ಹಿಶಬ್ದಸ್ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।

ಔಚಿತ್ಯಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ನಿಯಮೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಪಶೂನಾಂ ತದುಪಜೀವನಮಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯವಿಷಯೇ ವಾ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತದಿತರಪಶುವಿಷಯೇ ವೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮನುಭಾವಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಚಕಾರೋ ಮನುಷ್ಯಮಾತ್ರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ತೇನೈವ ಪಯಸೈವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಘೃತಂ ವೇತಿ ವಾಶಬ್ದೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಕಲ್ಪದ್ಯೋತಕಃ ।

ಜಾತರೂಪಂ ಹೇಮ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಜಾತಕರ್ಮಾಭಾವಾದ್ಯೋಗ್ಯತಾಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ತನಮೇವ ಜಾತಂ ಕುಮಾರಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪಾಯಯಂತೀತ್ಯಾಹ —

ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ ।

ಯದ್ವಾ ತೇಷಾಂ ಜಾತಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಜಾತಂ ಕುಮಾರಂ ಘೃತಂ ವಾ ಸ್ತನಂ ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪಾಯಯಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪಶುವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪಶವಶ್ಚೇತಿಸೂಚಿತಸಮಾಧಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಸ್ತನಮೇವೇತಿ ।

ಪಶೂನಾಂ ಜಾತಂ ವತ್ಸಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪಶೂನಾಂ ಪಯೋಽನ್ನಮಿತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ದ್ವಿಪಾತ್ಪಶ್ವಧಿಕಾರವಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।

ಪ್ರತಿವಚನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನಾದ್ಯಾಪೀತಿ ।

ನನು ಯೇಷಾಮಗ್ರೇ ಘೃತೋಪಜೀವಿತ್ವಮುಪಲಭ್ಯತೇ ಪಯಸ್ತೇ ನೋಪಜೀವಂತಿ ಘೃತಪಯಸೋರ್ಭೇದಾದತಃ ಪಶ್ವನ್ನತ್ವಂ ಪಯಸೋ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಮತ ಆಹ —

ಯಚ್ಚೇತಿ ।

ನನು ಘೃತಮುಪಜೀವಂತೋಽಪಿ ಪಯ ಏವೋಪಜೀವಂತೀತ್ಯಯುಕ್ತಂ ತದ್ಭೇದಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಘೃತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಮಂತ್ರಪಾಠಕ್ರಮಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಪಶ್ವನ್ನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದ್ವೇ ದೇವಾನಭಾಜಯದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಸಾಧನೇ ಸಾಧನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪಯೋಽಪಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಕ್ರಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಕರ್ಮ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪಯೋರೂಪಂ ಸಾಧನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾನಂತರ್ಯಂ ಕಥಂ ಪಯಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ವಿತ್ತೇನ ಪಯಸಾ ಸಾಧ್ಯಂ ಕರ್ಮಾನ್ನತ್ರಯಸ್ಯ ಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತೌ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ ದ್ವೇ ದೇವಾನ್ನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾನ್ನತ್ರಯಸ್ಯ ಯಥಾ ಸಾಧನಂ ತಥಾ ಪಯಸೋಽಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಕೋಟಿನಿವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರ್ಯಂ ಪಯೋವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಮೇಣ ತದ್ಬಾಧಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಸಾಧನತ್ವೇತಿ ।

ಆನಂತರ್ಯಂ ಪಾಠಕ್ರಮಃ । ಅಕಾರಣತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ ।

ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಥಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತೇನೇತರಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತ್ಪ್ರಥಮೇ ತಂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಇತಿ ಚೇತಿ ।

ಪಶ್ವನ್ನಸ್ಯ ಚತುರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸೌಕರ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಸುಖಂ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನೀತಿ ।

ಚತ್ವಾರಿ ಸಾಧನಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಾಧನಾನೀತಿ ವಿಭಜ್ಯೋಕ್ತೌ ವಕ್ತೃಶ್ರೋತ್ರೋಃ ಸೌಕರ್ಯೇಣ ಧೀರ್ಭವತಿ ತತಶ್ಚ ಪಾಠಕ್ರಮಾತಿಕ್ರಮಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಶ್ವನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯೇ ಮಂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ತದೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಂತ್ರಾದ್ಭೇದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪಯಸಿ ಹೀತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಹಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕತ್ವಮಸ್ತಿ । ತೇನ ಚ ಹೇತುನಾ ಹಿಶಬ್ದೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಮಂತ್ರಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಿನಾ ಹಿಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವೈದಿಕೀಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾದಾಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ಕಾರಣತ್ವನೇತಿ ।

ಪಯಸೋ ದ್ರವದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕುತಃ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಾರಣತ್ವಂಚೇತಿ ।

ತತ್ಸಮವಾಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।

‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಃ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಿವಾದಾ ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯೋರ್ಗರ್ಭಾಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ।
“ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಽಽಹುತಿಃ ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿರ್ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಂ ತತಃ ಪ್ರಜಾಃ ॥”
ಇತ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ।

ಪಯಸಿ ಹೀತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪಯಸಃ ಸರ್ವಜಗದಾಧಾರತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸರ್ವಂ ಪಯಸಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ವಿಧಿತ್ಸಿತದರ್ಶನಸ್ತುತಯೇ ಶಾಖಾಂತರೀಯಮತಂ ನಿಂದಿತುಮುದ್ಭಾವಯತಿ —

ಯತ್ತದಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುಜಯಃ ಕಿಂತು ದರ್ಶನಸಹಿತೇನೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಷು ಸಂಖ್ಯಾಂ ಕಥಯತಿ —

ಸಂವತ್ಸರೇಣೇತಿ ।

ಉಕ್ತಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ಸಂವತ್ಸರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾಮಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿದಾಂ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ನನು ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸಾಯಂ ಪ್ರಾತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹುತೀ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇತೇ ತತ್ಕಥಮಾಹುತೀನಾಂ ಷಷ್ಟ್ಯಧಿಕಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಶತಾನಿ ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಭವಂತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಪ್ತ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಹೋರಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಹುತಿಪ್ರಯೋಗಾಣಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಸಂವತ್ಸರೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಸಂಖ್ಯಾ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಯೋಗಾರ್ಧಾನಾಂ ವಿಂಶತ್ಯಧಿಕಾ ಸಪ್ತಶತರೂಪಾ ಸಂಖ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಹುತೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾಸು ಯಾಜುಷ್ಮತೀನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಿಮಾಹ —

ಯಾಜುಷ್ಮತೀರಿತಿ ।

ತಾಸಾಮಪಿ ಷಷ್ಟ್ಯಧಿಕಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಶತಾನಿ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಭವಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಹಮಾಹುತೀರಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಯಾಜುಷ್ಮತೀರಿಷ್ಟಕಾಶ್ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಹುತಿಮಯೀನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಸಂವತ್ಸರಾವಯವಾಹೋರಾತ್ರೇಷು ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ದೃಷ್ಟಿಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ —

ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯೇತಿ ।

ತಾನ್ಯಪಿ ಷಷ್ಟ್ಯಧಿಕಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಶತಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ । ತಥಾ ಚ ತೇಷು ಯಥೋಕ್ತೇಷ್ವಿಷ್ಟಕಾದೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಿತ್ಯೇಽಗ್ನೌ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಮಪ್ರಜಾಪತಿದೃಷ್ಟಿಮಾಹ —

ಸಂವತ್ಸರಮಿತಿ ।

ಯಃ ಸಂವತ್ಸರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತಂ ಚಿತ್ಯಮಗ್ನಿಂ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಸಂಪಾದಯಂತಿ । ಅಹೋರಾತ್ರೇಷ್ಟಕಾದ್ವಾರಾ ತಯೋಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟಿಮನೂದ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀರಗ್ನ್ಯವಯವಭೂತಯಾಜುಷ್ಮತೀಸಂಜ್ಞಕೇಷ್ಟಕಾಃ ಸಂಪಾದ್ಯ ತದ್ರೂಪೇಣಾಽಽಹುತೀರ್ಧ್ಯಾಯನ್ನಾಹುತೀಮಯೀಶ್ಚೇಷ್ಟಕಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾವಯವಾಹೋರಾತ್ರಾಣಿ ತೇನೈವ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪುರುಷನಾಡೀಸ್ಥಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನ ತನ್ನಾಡೀಸ್ತಾನ್ಯೇವಾಹೋರಾತ್ರಾಣ್ಯಾಪಾದ್ಯ ತದ್ರೂಪೇಣಾಽಽಹುತೀರಿಷ್ಟಕಾ ನಾಡೀಶ್ಚಾನುಸಂದಧಾನೋ ನಾಡ್ಯಹೋರಾತ್ರಯಾಜುಷ್ಮತೀದ್ವಾರಾ ಪುರುಷಸಂವತ್ಸರಚಿತ್ಯಾನಾಂ ಸಮತ್ವಮಾಪಾದ್ಯಾಹಮಗ್ನಿಃ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇವೇತಿ ಧ್ಯಾಯನ್ನಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಪಯಸಾ ಸಂವತ್ಸರಂ ಜುಹ್ವದ್ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹಿತಹೋಮವಶಾತ್ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕೀಯಮತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಂ ಮತಾಂತರಮಾಹ —

ಇತ್ಯೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತ್ತಥೈವ ವಿದ್ವಾನೇಕಾಹೋರಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಹುತಿಮಾತ್ರೇಣ ಜಗದ್ರೂಪಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮುಪಜಯತೀತ್ಯಾಹ —

ತದೇಕೇನೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಂ ಹೀತ್ಯಾದಿಹೇತುವಾಕ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಕಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶನವಶಾದೇಕಯೈವಾಽಽಹುತ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತೀತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸಂವತ್ಸರಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ‘ಯದಹರೇವೇ’ತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರೇ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಭಾವೀ ಜೀವಃ ಸ್ವಯಂಭು ಪರಸ್ಯೈವ ತದಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಾತ್ತಪೋಽತಪ್ಯತ ಕರ್ಮಾನ್ವತಿಷ್ಠತ್ । ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮನಿಂದಾಪ್ರಕಾರಮಾಹ —

ತದೈಕ್ಷತೇತಿ ।

ಕರ್ಮಸಹಾಯಭೂತಾಮುಪಾಸನಾಮುಪದಿಶತಿ —

ಹಂತೇತಿ ।

ಉಪಾಸನಾಮನೂದ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಫಲಂ ಕಥಯತಿ —

ತತ್ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।

ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ರಾಜಕುಮಾರವದಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಿತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಮಾಧಿಪತ್ಯಮ್ ।