పశ్వన్నవిషయం మన్త్రపదమాదాయ ప్రశ్నపూర్వకం తదర్థం కథయతి —
పశుభ్య ఇతి ।
పశూనాం పయోఽన్నమిత్యేతదుపపాదయితుం పృచ్ఛతి —
కథం పునరితి ।
పయో హీతి ప్రతీకముపాదాయ వ్యాకరోతి —
అగ్ర ఇతి ।
‘పశవో ద్విపాదశ్చతుష్పాదశ్చ’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్య మనుష్యాశ్చేత్యుక్తమ్ । ఉచితం హీత్యత్ర హిశబ్దస్తస్మాదర్థే యస్మాదిత్యుపక్రమాత్ ।
ఔచిత్యం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —
అన్యథేతి ।
నియమేన ప్రథమం పశూనాం తదుపజీవనమసంప్రతిపన్నమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
మనుష్యవిషయే వా ప్రశ్నస్తదితరపశువిషయే వేతి పృచ్ఛతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్రాఽఽద్యమనుభావావష్టమ్భేన ప్రత్యాచష్టే —
మనుష్యాశ్చేతి ।
చకారో మనుష్యమాత్రసంగ్రహార్థః । తేనైవ పయసైవేతి యావత్ । ఘృతం వేతి వాశబ్దో వక్ష్యమాణవికల్పద్యోతకః ।
జాతరూపం హేమ త్రైవర్ణికేభ్యోఽన్యేషాం జాతకర్మాభావాద్యోగ్యతామనతిక్రమ్య స్తనమేవ జాతం కుమారం ప్రథమం పాయయన్తీత్యాహ —
యథాసంభవమితి ।
యద్వా తేషాం జాతకర్మానధికృతానాం జాతం కుమారం ఘృతం వా స్తనం వా ప్రథమం పాయయన్తీతి యావత్ ।
పశువిషయం ప్రశ్నం పశవశ్చేతిసూచితసమాధానం ప్రత్యాహ —
స్తనమేవేతి ।
పశూనాం జాతం వత్సమితి సంబన్ధః ।
పశూనాం పయోఽన్నమిత్యత్ర లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
అథేతి ।
ద్విపాత్పశ్వధికారవిచ్ఛేదార్థోఽథశబ్దః ।
ప్రతివచనం వ్యాచష్టే —
నాద్యాపీతి ।
నను యేషామగ్రే ఘృతోపజీవిత్వముపలభ్యతే పయస్తే నోపజీవన్తి ఘృతపయసోర్భేదాదతః పశ్వన్నత్వం పయసో భాగాసిద్ధమత ఆహ —
యచ్చేతి ।
నను ఘృతముపజీవన్తోఽపి పయ ఎవోపజీవన్తీత్యయుక్తం తద్భేదస్యోక్తత్వాత్తత్రాఽఽహ —
ఘృతస్యాపీతి ।
మన్త్రపాఠక్రమమతిక్రమ్య పశ్వన్నే వ్యాఖ్యాతే ప్రత్యవతిష్ఠతే —
కస్మాదితి ।
ద్వే దేవానభాజయదితి వ్యాఖ్యాతే సాధనే సాధనత్వావిశేషాత్పయోఽపి బుద్ధిస్థమిత్యర్థక్రమమాశ్రిత్య పరిహరతి —
కర్మేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
కర్మ హీతి ।
యద్యపి పయోరూపం సాధనమాశ్రిత్య కర్మ ప్రవృత్తం తథాఽపి దర్శపూర్ణమాసానన్తర్యం కథం పయసః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
విత్తేన పయసా సాధ్యం కర్మాన్నత్రయస్య సాధనమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
పూర్వోక్తౌ దర్శపూర్ణమాసౌ ద్వే దేవాన్నే వక్ష్యమాణస్యాన్నత్రయస్య యథా సాధనం తథా పయసోఽప్యగ్నిహోత్రాదిద్వారా తత్సాధనత్వాత్కర్మకోటినివిష్టత్వాత్తద్వ్యాఖ్యానానన్తర్యం పయోవ్యాఖ్యానస్య యుక్తమిత్యర్థః ।
పాఠక్రమస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యార్థక్రమేణ తద్బాధమభిప్రేత్యాహ —
సాధనత్వేతి ।
ఆనన్తర్యం పాఠక్రమః । అకారణత్వమవివక్షితత్వమ్ ।
పాఠక్రమాదర్థక్రమస్య బలీయస్త్వాత్తేనేతరస్య బాధ్యత్వమిత్యేత్ప్రథమే తన్త్రే స్థితమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఇతి చేతి ।
పశ్వన్నస్య చతుర్థత్వేన వ్యాఖ్యానే హేత్వన్తరమాహ —
వ్యాఖ్యాన ఇతి ।
వ్యాఖ్యానసౌకర్యం సాధయతి —
సుఖం హీతి ।
ప్రతిపత్తిసౌకర్యం ప్రకటయతి —
వ్యాఖ్యాతానీతి ।
చత్వారి సాధనాని త్రీణి సాధనానీతి విభజ్యోక్తౌ వక్తృశ్రోత్రోః సౌకర్యేణ ధీర్భవతి తతశ్చ పాఠక్రమాతిక్రమః శ్రేయానిత్యర్థః ।
పశ్వన్నస్య సర్వాధిష్ఠానవిషయే మన్త్రమవతార్య ప్రశ్నపూర్వకం తదీయం బ్రాహ్మణం వ్యాచష్టే —
తస్మిన్నిత్యాదినా ।
మన్త్రాద్భేదో బ్రాహ్మణే న ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
పయసి హీతి ।
బ్రాహ్మణే హిశబ్దస్య ప్రసిద్ధావద్యోతకత్వమస్తి । తేన చ హేతునా హిశబ్దేన తస్మిన్నిత్యాదికం మన్త్రపదం వ్యాఖ్యాతమితి యోజనా ।
మన్త్రార్థస్య లోకప్రసిద్ధ్యభావాన్న ప్రసిద్ధావద్యోతినా హిశబ్దేన వ్యాఖ్యానం యుక్తమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
కార్యం కారణే ప్రతిష్ఠితమితి న్యాయేన వైదికీం ప్రసిద్ధిమాదాయ సమాధత్తే —
కారణత్వనేతి ।
పయసో ద్రవద్రవ్యమాత్రస్య కుతః సర్వజగత్కారణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కారణత్వఞ్చేతి ।
తత్సమవాయిత్వేఽపి కుతో జగతః కారణతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతః’ ఇత్యాదయః శ్రుతివాదా ద్యుపర్జన్యవ్రీహ్యాదిక్రమేణాగ్నిహోత్రాహుత్యోర్గర్భాకారప్రాప్తిం దర్శయన్తి ।
“అగ్నౌ ప్రాస్తాఽఽహుతిః సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిర్వృష్టేరన్నం తతః ప్రజాః ॥”
ఇత్యాదయః స్మృతివాదాః ।
పయసి హీత్యాది బ్రాహ్మణముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
పయసః సర్వజగదాధారత్వస్య శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధత్వాదితి యావత్ ।
సర్వం పయసి ప్రతిష్ఠితమితి విధిత్సితదర్శనస్తుతయే శాఖాన్తరీయమతం నిన్దితుముద్భావయతి —
యత్తదితి ।
న కేవలేన కర్మణా మృత్యుజయః కిన్తు దర్శనసహితేనేతి దర్శయితుమగ్నిహోత్రాహుతిషు సంఖ్యాం కథయతి —
సంవత్సరేణేతి ।
ఉక్తాహుతిసంఖ్యాయాం సంవత్సరావచ్ఛిన్నాయామగ్నిహోత్రవిదాం సంప్రతిపత్త్యర్థం కిలేత్యుక్తమ్ ।
నను ప్రత్యహం సాయం ప్రాతశ్చేత్యాహుతీ ద్వే విద్యేతే తత్కథమాహుతీనాం షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని సంవత్సరేణ భవన్తి తత్రాఽఽహ —
సప్త చేతి ।
ప్రత్యేకమహోరాత్రావచ్ఛిన్నాహుతిప్రయోగాణామేకస్మిన్సంవత్సరే పూర్వోక్తా సంఖ్యా తత్రైవ ప్రయోగార్ధానాం వింశత్యధికా సప్తశతరూపా సంఖ్యేతి సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఆహుతీనాం సంఖ్యాముక్త్వా తాసు యాజుష్మతీనామిష్టకానాం దృష్టిమాహ —
యాజుష్మతీరితి ।
తాసామపి షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని సంఖ్యయా భవన్తి । తథా చ ప్రత్యహమాహుతీరభినిష్పద్యమానాః సంఖ్యాసామాన్యేన యాజుష్మతీరిష్టకాశ్చిన్తయేదిత్యర్థః ।
ఆహుతిమయీనామిష్టకానాం సంవత్సరావయవాహోరాత్రేషు సంఖ్యాసామాన్యేనైవ దృష్టిమన్వాచష్టే —
సంవత్సరస్యేతి ।
తాన్యపి షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని ప్రసిద్ధాని । తథా చ తేషు యథోక్తేష్విష్టకాదృష్టిః శ్లిష్టేత్యర్థః ।
చిత్యేఽగ్నౌ సంవత్సరాత్మప్రజాపతిదృష్టిమాహ —
సంవత్సరమితి ।
యః సంవత్సరః ప్రజాపతిస్తం చిత్యమగ్నిం విద్వాంసః సంపాదయన్తి । అహోరాత్రేష్టకాద్వారా తయోః సంఖ్యాసామాన్యాదిత్యర్థః ।
దృష్టిమనూద్య ఫలం దర్శయతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తసంఖ్యాసామాన్యేనాగ్నిహోత్రాహుతీరగ్న్యవయవభూతయాజుష్మతీసంజ్ఞకేష్టకాః సంపాద్య తద్రూపేణాఽఽహుతీర్ధ్యాయన్నాహుతీమయీశ్చేష్టకాః సంవత్సరావయవాహోరాత్రాణి తేనైవ సంపాద్య పురుషనాడీస్థసంఖ్యాసామాన్యేన తన్నాడీస్తాన్యేవాహోరాత్రాణ్యాపాద్య తద్రూపేణాఽఽహుతీరిష్టకా నాడీశ్చానుసన్దధానో నాడ్యహోరాత్రయాజుష్మతీద్వారా పురుషసంవత్సరచిత్యానాం సమత్వమాపాద్యాహమగ్నిః సంవత్సరాత్మా ప్రజాపతిరేవేతి ధ్యాయన్నగ్నిహోత్రం పయసా సంవత్సరం జుహ్వద్విద్యయా సహితహోమవశాత్ప్రజాపతిం సంవత్సరాత్మకం ప్రాప్య మృత్యుమపజయతీత్యర్థః ।
ఎకీయమతముపసంహృత్య తన్నిన్దాపూర్వకం మతాన్తరమాహ —
ఇత్యేవమిత్యాదినా ।
ఎవం విద్వానిత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి —
యదుక్తమితి ।
తత్తథైవ విద్వానేకాహోరాత్రావచ్ఛిన్నాహుతిమాత్రేణ జగద్రూపం ప్రజాపతిం ప్రాప్య మృత్యుముపజయతీత్యాహ —
తదేకేనేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదుచ్యత ఇతి ।
సర్వం హీత్యాదిహేతువాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
కః పునరిత్యాదినా ।
యథోక్తదర్శనవశాదేకయైవాఽఽహుత్యా మృత్యుమపజయతీత్యత్ర బ్రాహ్మణాన్తరం సంవాదయతి —
అథేతి ।
యథా సంవత్సరమిత్యాద్యుక్తం తథా ‘యదహరేవే’త్యాద్యపి బ్రాహ్మణాన్తరే సూచితమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భభావీ జీవః స్వయమ్భు పరస్యైవ తదాత్మనాఽవస్థానాత్తపోఽతప్యత కర్మాన్వతిష్ఠత్ । యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయేన కర్మనిన్దాప్రకారమాహ —
తదైక్షతేతి ।
కర్మసహాయభూతాముపాసనాముపదిశతి —
హన్తేతి ।
ఉపాసనామనూద్య సముచ్చయఫలం కథయతి —
తత్సర్వేష్వితి ।
శ్రేష్ఠత్వేఽపి రాజకుమారవదస్వాతన్త్ర్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వారాజ్యమితి ।
అధిష్ఠాయ పాలయితృత్వమాధిపత్యమ్ ।