పశ్వన్నే వ్యాఖ్యాతే ప్రశ్నరూపం మన్త్రపదమాదత్తే —
కస్మాదితి ।
నను చత్వార్యన్నాని వ్యాఖ్యాతాని త్రీణి వ్యాచిఖ్యాసితాని తేష్వవ్యాఖ్యాతేషు కస్మాదిత్యాదిప్రశ్నః కస్మాదిత్యాశఙ్క్య సాధనేషూక్తేషు సాధ్యానామపి తేషామర్థాదుక్తత్వమస్తీత్యభిప్రేత్య ప్రశ్నప్రవృత్తిం మన్వానో వ్యాచష్టే —
యదేతి ।
సర్వదేత్యస్య వ్యాఖ్యా నైరన్తర్యేణేతి ।
అన్నానాం సదా భోక్తృభిరవిద్యమానత్వే హేతుమాహ —
తన్నిమిత్తత్వాదితి ।
భోక్తౄణాం స్థితేరన్ననిమిత్తత్వాత్తైః సదాఽద్యమానాని తాని యవపూర్ణకుసూలవద్భవన్తి క్షీణానీత్యర్థః ।
కిఞ్చ జ్ఞానకర్మఫలత్వాదన్నానాం యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయేన క్షయః సంభవతీత్యాహ —
కృతేతి ।
అస్తు తర్హి తేషాం క్షయో నేత్యాహ —
న చేతి ।
భవతు తర్హి స్వభావాదేవ సప్తాన్నాత్మకస్య జగతోఽక్షీణత్వం నేత్యాహ —
భవితవ్యఞ్చేతి ।
స్వభావవాదస్యాతిప్రసంగిత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రశ్నం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రతివచనమాదాయ వ్యాచష్టే —
తస్యేత్యాదినా ।
తేషాం పితృత్వే హేతుమాహ —
మేధయేతి ।
భోగకాలేఽపి విహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మసంభవాత్ప్రవాహరూపేణాన్నక్షయః సంభవతీత్యర్థః ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాభాగముపాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తదేతదితి ।
హేతుభాగముత్థాప్య విభజతే —
కథమిత్యాదినా ।
తస్మాత్తదక్షయః సంభవతి ప్రవాహాత్మనేతి శేషః ।
ఉక్తహేతుం వ్యతిరేకద్వారోపపాదయితుం యద్ధైతదిత్యాదివాక్యం తద్వ్యాచష్టే —
యదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం హేతుం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
తథా యథాప్రజ్ఞమితి పఠితవ్యమ్ ।
సాధ్యం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
అక్షయహేతౌ సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాద్భుజ్యమానానీతి ।
ధియా ధియేత్యాదిశ్రుతేః స హీదమిత్యత్రోక్తం పరిహారం ప్రపఞ్చయన్త్యాః సప్తవిధాన్నస్య కార్యత్వాత్ప్రతిక్షణధ్వంసిత్వేఽపి పునః పునః క్రియమాణత్వాత్ప్రవాహాత్మనా తదచలం మన్దాః పశ్యన్తీత్యస్మిన్నర్థే తాత్పర్యమాహ —
అత ఇతి ।
ప్రజ్ఞాక్రియాభ్యాం హేతుభ్యాం లక్ష్యతే వ్యావర్త్యతే నిష్పాద్యతే యః ప్రబన్ధః సముదాయస్తదారూఢస్తదాత్మకః సర్వో లోకశ్చేతనాచేతనాత్మకో ద్వైతప్రపఞ్చః సాధ్యత్వేన సాధనత్వేన చ వర్తమానో జ్ఞానకర్మఫలభూతః క్షణికోఽపి నిత్య ఇవ లక్ష్యతే । తత్ర హేతుః —
సంహతేతి ।
సంహతానాం మిథః సహాయత్వేన స్థితానామనేకేషాం ప్రాణినామనన్తాని కర్మాణి వాసనాశ్చ తత్సన్తానేనావష్టబ్ధత్వాద్దృఢీకృతత్వాదితి యావత్ ।
ప్రాతీతికమేవ సంసారస్య స్థైర్యం న తాత్త్వికమితి వక్తుం విశినష్టి —
నదీతి ।
అసారోఽపి సారవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
కదలీతి ।
అశుద్ధోఽపి శుద్ధవద్భాతీత్యత్రోదాహరణమాహ —
మాయేత్యాదినా ।
అనేకోదాహరణం సంసారస్యానేకరూపత్వద్యోతనార్థమ్ ।
కేషాం పునరేష సంసారోఽన్యథా భాతీత్యపేక్షాయాం “సంసారాయ పరాగ్దృశామి”తి న్యాయేనాఽఽహ —
తదాత్మేతి ।
కిమితి ప్రతిక్షణప్రధ్వంసి జగదితి శ్రుత్యోచ్యతే తత్రాఽఽహ —
తదేతదితి ।
వైరాగ్యమపి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
విరక్తానాం హీతి ।
ఇతి వైరాగ్యమర్థవదితి శేషః ।
పురుషోఽన్నానామక్షయహేతురిత్యుపపాద్య తజ్జ్ఞానమనూద్య తత్ఫలమాహ —
యో వైతామిత్యాదినా ।
యథోక్తమనువదతి —
పురుష ఇతి ।
ఫలవిషయం మన్త్రపదముపాదాయ తదీయం బ్రాహ్మణమవతార్య వ్యాకరోతి —
సోఽన్నమిత్యాదినా ।
యథోక్తోపాసనావతో యథోక్తం ఫలమ్ । ప్రాధాన్యేనైవ సోఽన్నమత్తీతి సంబన్ధః ।
విదుషోఽన్నం ప్రతి గుణత్వాభావే హేతుమాహ —
అన్నానామితి ।
ఉక్తమర్థం సంగృహ్ణాతి —
భోక్తైవేతి ।
ప్రశస్తిసిద్ధయే ప్రపఞ్చయతి —
స దేవానిత్యాదినా ॥౨॥