ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತ್ರೀಣ್ಯಾತ್ಮನೇಽಕುರುತೇತಿ ಮನೋ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ತಾನ್ಯಾತ್ಮನೇಽಕುರುತಾನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾಶ್ರೌಷಮಿತಿ ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ । ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಶ್ರದ್ಧಾ ಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಪೃಷ್ಠತ ಉಪಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಮನಸಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಯಃ ಕಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ವಾಗೇವ ಸಾ । ಏಷಾ ಹ್ಯಂತಮಾಯತ್ತೈಷಾ ಹಿ ನ ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಉದಾನಃ ಸಮಾನೋಽನ ಇತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏವೈತನ್ಮಯೋ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವಾಙ್ಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯಃ ॥ ೩ ॥
ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪಾರ್ಥಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಕಾಮಃ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯತಿಕರಾಭಿಲಾಷಾದಿಃ, ಸಂಕಲ್ಪಃ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಿತವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನಂ ಶುಕ್ಲನೀಲಾದಿಭೇದೇನ, ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸಂಶಯಜ್ಞಾನಮ್ , ಶ್ರದ್ಧಾ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ದೇವತಾದಿಷು ಚ, ಅಶ್ರದ್ಧಾ ತದ್ವಿಪರೀತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಧೃತಿಃ ಧಾರಣಂ ದೇಹಾದ್ಯವಸಾನೇ ಉತ್ತಂಭನಮ್ , ಅಧೃತಿಃ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ, ಹ್ರೀಃ ಲಜ್ಜಾ, ಧೀಃ ಪ್ರಜ್ಞಾ, ಭೀಃ ಭಯಮ್ ಇತ್ಯೇತದೇವಮಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ ; ಮನಸೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ರೂಪಾಣ್ಯೇತಾನಿ । ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯಚ್ಚ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋ ನಾಮಾಸ್ತ್ಯಂತಃಕರಣಮ್ , ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಕ್ಷುಷೋ ಹ್ಯಗೋಚರೇ ಪೃಷ್ಠತೋಽಪ್ಯುಪಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ಕೇನಚಿತ್ ಹಸ್ತಸ್ಯಾಯಂ ಸ್ಪರ್ಶಃ ಜಾನೋರಯಮಿತಿ ವಿವೇಕೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ; ಯದಿ ವಿವೇಕಕೃತ್ ಮನೋ ನಾಮ ನಾಸ್ತಿ ತರ್ಹಿ ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರೇಣ ಕುತೋ ವಿವೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಯತ್ತತ್ ವಿವೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕಾರಣಂ ತನ್ಮನಃ ॥

ಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಶಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಅಸ್ತಿತ್ವ ಇತಿ ।

ಅಶ್ರದ್ಧಾದಿವದಕಾಮಾದಿರಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽತ್ರೇತಿ ಮತ್ವಾ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯೋರೇಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —

ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ದ್ವೈತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಂ ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃಕರ್ಮವಶಾನ್ನಾರ್ಥಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ —

ಮನೋಸ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ।

ತದೇವಾನ್ಯತ್ಕಾರಣಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ವಿವೇಕಕಾರಣಮಂತಃಕರಣಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಚಕ್ಷುರಸಂಪ್ರಯೋಗಾತ್ತೇನ ಸ್ಪರ್ಶವಿಶೇಷಾದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಯಾ ತ್ವಚಾ ವಿನಾಽಪಿ ಮನೋ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದೀತಿ ।

ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವೇನ ವಿವೇಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿವೇಚಕೇ ಕಾರಣಾಂತರೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕುತೋ ಮನಃಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯತ್ತದಿತಿ ।