ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತ್ರೀಣ್ಯಾತ್ಮನೇಽಕುರುತೇತಿ ಮನೋ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ತಾನ್ಯಾತ್ಮನೇಽಕುರುತಾನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾಶ್ರೌಷಮಿತಿ ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ । ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಶ್ರದ್ಧಾ ಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಪೃಷ್ಠತ ಉಪಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಮನಸಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಯಃ ಕಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ವಾಗೇವ ಸಾ । ಏಷಾ ಹ್ಯಂತಮಾಯತ್ತೈಷಾ ಹಿ ನ ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಉದಾನಃ ಸಮಾನೋಽನ ಇತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏವೈತನ್ಮಯೋ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವಾಙ್ಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯಃ ॥ ೩ ॥
ಅಸ್ತಿ ತಾವನ್ಮನಃ, ಸ್ವರೂಪಂ ಚ ತಸ್ಯಾಧಿಗತಮ್ । ತ್ರೀಣ್ಯನ್ನಾನೀಹ ಫಲಭೂತಾನಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮನೋವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾನಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿಭೂತಮಧಿದೈವಂ ಚ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಾನಿ । ತತ್ರ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ವಾಗ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾರಂಭಃ — ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಲೋಕೇ ಶಬ್ದೋ ಧ್ವನಿಃ ತಾಲ್ವಾದಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿಃ ವರ್ಣಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಇತರೋ ವಾ ವಾದಿತ್ರಮೇಘಾದಿನಿಮಿತ್ತಃ ಸರ್ವೋ ಧ್ವನಿಃ ವಾಗೇವ ಸಾ । ಇದಂ ತಾವದ್ವಾಚಃ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ತಸ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಮುಚ್ಯತೇ — ಏಷಾ ವಾಕ್ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಂತಮ್ ಅಭಿಧೇಯಾವಸಾನಮ್ ಅಭಿಧೇಯನಿರ್ಣಯಮ್ ಆಯತ್ತಾ ಅನುಗತಾ । ಏಷಾ ಪುನಃ ಸ್ವಯಂ ನಾಭಿಧೇಯವತ್ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾ ಅಭಿಧೇಯಪ್ರಕಾಶಿಕೈವ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರದೀಪಾದಿವತ್ ; ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಾದಿಪ್ರಕಾಶಃ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ; ತದ್ವತ್ ವಾಕ್ ಪ್ರಕಾಶಿಕೈವ ಸ್ವಯಂ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾ — ಇತಿ ಅನವಸ್ಥಾಂ ಶ್ರುತಿಃ ಪರಿಹರತಿ — ಏಷಾ ಹಿ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾ, ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮೇವ ವಾಚಃ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಅಸ್ತಿ ತಾವದಿತಿ ।

ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯಿತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ತ್ರೀಣೀತಿ ।

ಏವಂ ಭೂಮಿಕಾಮಾರಚಯ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಾಗ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಯಃ ಕಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯೋ ಧ್ವನಿರ್ದ್ವಿವಿಧೋ ವರ್ಣಾತ್ಮಕೋಽವರ್ಣಾತ್ಮಕಶ್ಚ । ತತ್ರಾಽಽದ್ಯೋ ವ್ಯವಹರ್ತೃಭಿಸ್ತಾಲ್ವಾದಿಸ್ಥಾನವ್ಯಂಗ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯೋ ಮೇಘಾದಿಕೃತಃ । ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವಾಗೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಂ ವಾಗಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಇದಂ ತಾವದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾದಭಿದೇಯನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾನ್ನಾಸಾವಪಲಾಪಾರ್ಹೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಾಚೋಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಕಾಶಕಮಂತ್ರವಾಗಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏಷೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಜಾತೀಯೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಕಾಶಿಕಾಽಪಿ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾ ಚೇತ್ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮೇಷಾ ಹಿ ನೇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಕಮಾತ್ರಂ ವಾಗಿತ್ಯಾಹ । ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕಸ್ತುಶಬ್ದಃ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ವಾಚಃ ಸ್ವರೂಪಮನುಗತಮೇವೇತ್ಯಾಹ —

ತದ್ವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।