ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯೋ ವೈ ಸ ಸಂವತ್ಸರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಷೋಡಶಕಲೋಽಯಮೇವ ಸ ಯೋಽಯಮೇವಂವಿತ್ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ವಿತ್ತಮೇವ ಪಂಚದಶ ಕಲಾ ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಷೋಡಶೀ ಕಲಾ ಸ ವಿತ್ತೇನೈವಾ ಚ ಪೂರ್ಯತೇಽಪ ಚ ಕ್ಷೀಯತೇ ತದೇತನ್ನಭ್ಯಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಧಿರ್ವಿತ್ತಂ ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಯಾನಿಂ ಜೀಯತ ಆತ್ಮನಾ ಚೇಜ್ಜೀವತಿ ಪ್ರಧಿನಾಗಾದಿತ್ಯೇವಾಹುಃ ॥ ೧೫ ॥
ಯೋ ವೈ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಹಿತಃ ಸಂವತ್ಸರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಷೋಡಶಕಲಃ, ಸ ನೈವ ಅತ್ಯಂತಂ ಪರೋಕ್ಷೋ ಮಂತವ್ಯಃ, ಯಸ್ಮಾದಯಮೇವ ಸ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ; ಕೋಽಸಾವಯಮ್ ? ಯೋ ಯಥೋಕ್ತಂ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಾತ್ಮಭೂತಂ ವೇತ್ತಿ ಸ ಏವಂವಿತ್ಪುರುಷಃ ; ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ತದುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಯ ಏವಂವಿದಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗವಾದಿವಿತ್ತಮೇವ ಪಂಚದಶ ಕಲಾಃ, ಉಪಚಯಾಪಚಯಧರ್ಮಿತ್ವಾತ್ — ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಂ ಚ ಕರ್ಮ ; ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನತಾಯೈ — ಆತ್ಮೈವ ಪಿಂಡ ಏವ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಷೋಡಶೀ ಕಲಾ ಧ್ರುವಸ್ಥಾನೀಯಾ ; ಸ ಚಂದ್ರವತ್ ವಿತ್ತೇನೈವ ಆಪೂರ್ಯತೇ ಚ ಅಪಕ್ಷೀಯತೇ ಚ ; ತದೇತತ್ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತದೇತತ್ ನಭ್ಯಮ್ ನಾಭ್ಯೈ ಹಿತಂ ನಭ್ಯಮ್ ನಾಭಿಂ ವಾ ಅರ್ಹತೀತಿ — ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದಯಂ ಯೋಽಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ಪಿಂಡಃ ; ಪ್ರಧಿಃ ವಿತ್ತಂ ಪರಿವಾರಸ್ಥಾನೀಯಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ — ಚಕ್ರಸ್ಯೇವಾರನೇಮ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಯಾನಿಂ ಸರ್ವಸ್ವಾಪಹರಣಂ ಜೀಯತೇ ಹೀಯತೇ ಗ್ಲಾನಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಆತ್ಮನಾ ಚಕ್ರನಾಭಿಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಚೇತ್ ಯದಿ ಜೀವತಿ, ಪ್ರಧಿನಾ ಬಾಹ್ಯೇನ ಪರಿವಾರೇಣ ಅಯಮ್ ಅಗಾತ್ ಕ್ಷೀಣೋಽಯಮ್ — ಯಥಾ ಚಕ್ರಮರನೇಮಿವಿಮುಕ್ತಮ್ — ಏವಮಾಹುಃ ; ಜೀವಂಶ್ಚೇದರನೇಮಿಸ್ಥಾನೀಯೇನ ವಿತ್ತೇನ ಪುನರುಪಚೀಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯತ್ಪೂರ್ವಮಾಧಿದೈವಿಕತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಕಪ್ರಜಾಪತ್ಯುಪಾಸನಮುಕ್ತಂ ತದಹಮಸ್ಮಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯಹಂಗ್ರಹೇಣ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಕೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಲಾನಾಂ ಜಗದ್ವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುತ್ವಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿತ್ತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಮಸ್ತಿ ತೇನ ತತ್ರ ಕಲಾಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರುಚಿತೇತ್ಯಾಹ —

ವಿತ್ತೇತಿ ।

ಯಥಾ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಕಲಾಭಿಃ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಪಕ್ಷಯೋರಾಪೂರ್ಯತೇಽಪಕ್ಷೀಯತೇ ಚ ತಥಾ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ವಿತ್ತೇನೈವೋಪಚೀಯಮಾನೇನಾಽಽಪೂರ್ಯತೇಽಪಚೀಯಮಾನೇನ ಚಾಪಕ್ಷೀಯತೇ । ಏತಚ್ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸ ಚಂದ್ರವದಿತಿ ।

ಆತ್ಮೈವ ಧ್ರುವಾ ಕಲೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದೇವ ರಥಚಕ್ರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ನಾಭಿಃ ಚಕ್ರಪಿಂಡಿಕಾ ತತ್ಸ್ಥಾನೀಯಂ ವಾ ನಭ್ಯಂ ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಕಿಂ ತದಿತಿ ।

ಶರೀರಸ್ಯ ಚಕ್ರಪಿಂಡಿಕಾಸ್ಥಾನೀಯತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಪರಿವಾರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರಧಿರಿತಿ ।

ಶರೀರಸ್ಯ ರಥಚಕ್ರಪಿಂಡಿಕಾಸ್ಥಾನೀಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಜೀವಂಶ್ಚೇದಿತಿ ॥೧೫॥