ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಪೃಥಿವ್ಯೈ ಚೈನಮಗ್ನೇಶ್ಚ ದೈವೀ ವಾಗಾವಿಶತಿ ಸಾ ವೈ ದೈವೀ ವಾಗ್ಯಯಾ ಯದ್ಯದೇವ ವದತಿ ತತ್ತದ್ಭವತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಕೇಚಿತ್ತು ಪಿತೃಲೋಕದೇವಲೋಕಜಯೋಽಪಿ ಪಿತೃಲೋಕದೇವಲೋಕಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೇವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪುತ್ರಕರ್ಮಾಪರವಿದ್ಯಾಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಿತಾಭಿಃ ತ್ರಿಭ್ಯ ಏತೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಮಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಾನ್ಯೇವ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧನಾನಿ ಇಚ್ಛಂತಿ ; ತೇಷಾಮಪಿ ಮುಖಾಪಿಧಾನಾಯ ಇಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರುತ್ತರಾ ಕೃತಸಂಪ್ರತ್ತಿಕಸ್ಯ ಪುತ್ರಿಣಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವಿದಃ ಫಲಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ । ನ ಚ ಇದಮೇವ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಫಲಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ತ್ರ್ಯನ್ನಸಂಬಂಧಾತ್ ಮೇಧಾತಪಃಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ನಾನಾಮ್ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನಯತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಯದ್ಧೈತನ್ನ ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ಷೀಯೇತ ಹ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨) ಇತಿ ಚ ಕ್ಷಯಶ್ರವಣಾತ್ , ಶರೀರಮ್ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಿತಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ‘ತ್ರಯಂ ವಾ ಇದಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ । ನ ಚ ಇದಮೇವ ಸಾಧನತ್ರಯಂ ಸಂಹತಂ ಸತ್ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಫಲಮಿತ್ಯಸ್ಮಾದೇವ ವಾಕ್ಯಾದವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧನಾನಾಂ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಫಲದರ್ಶನೇನೈವ ಉಪಕ್ಷೀಣತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ॥

ಮೀಮಾಂಸಕಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಲೋಕಜಯಸ್ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯಥೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।

ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧನಾಧೀನತಯಾ ಲೋಕತ್ರಯವ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ನ ಹಿ ಪುತ್ರಾದೀನ್ಯೇವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಾನಿ ವಿರಕ್ತತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯೈ ಚೇತ್ಯಾದ್ಯೋತ್ತರಾ ಶ್ರುತಿರೇವ ಮೀಮಾಂಸಕಮತವದ್ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಮತಮಪಿ ನಿರಾಕರೋತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —

ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಸಾ ತನ್ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಕೃತೇತಿ ।

ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮೋಪಾಸಿತುಸ್ತದಾಪ್ತಿವಚನವಿರುದ್ಧಂ ಪರಮತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಪ್ತೇರೇವ ಮುಕ್ತಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮೇಧೇತಿ ।

ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪುನಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಾಪ್ತೇರಮುಕ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಯದ್ಧೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರಪಿ ಸೂತ್ರಭಾವೋ ನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಶರೀರಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾತದುತ್ಥದ್ವೈತಸ್ಯ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ತದಾತ್ಮಸೂತ್ರಭಾವೋ ಬಂಧಾಂತರ್ಭೂತೋ ನ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —

ತ್ರಯಮಿತಿ ।

ನನ್ವವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮಪಿ ಕರ್ಮಾದಿವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಿಫಲಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇದಮಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯೈ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಭಿದ್ಯತೇ ಹಿ ತಥಾ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।