బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
పృథివ్యై చైనమగ్నేశ్చ దైవీ వాగావిశతి సా వై దైవీ వాగ్యయా యద్యదేవ వదతి తత్తద్భవతి ॥ ౧౮ ॥
కేచిత్తు పితృలోకదేవలోకజయోఽపి పితృలోకదేవలోకాభ్యాం వ్యావృత్తిరేవ ; తస్మాత్ పుత్రకర్మాపరవిద్యాభిః సముచ్చిత్యానుష్ఠితాభిః త్రిభ్య ఎతేభ్యో లోకేభ్యో వ్యావృత్తః పరమాత్మవిజ్ఞానేన మోక్షమధిగచ్ఛతీతి పరమ్పరయా మోక్షార్థాన్యేవ పుత్రాదిసాధనాని ఇచ్ఛన్తి ; తేషామపి ముఖాపిధానాయ ఇయమేవ శ్రుతిరుత్తరా కృతసమ్ప్రత్తికస్య పుత్రిణః కర్మిణః త్ర్యన్నాత్మవిద్యావిదః ఫలప్రదర్శనాయ ప్రవృత్తా । న చ ఇదమేవ ఫలం మోక్షఫలమితి శక్యం వక్తుమ్ , త్ర్యన్నసమ్బన్ధాత్ మేధాతపఃకార్యత్వాచ్చాన్నానామ్ పునః పునర్జనయత ఇతి దర్శనాత్ , ‘యద్ధైతన్న కుర్యాత్క్షీయేత హ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨) ఇతి చ క్షయశ్రవణాత్ , శరీరమ్ జ్యోతీరూపమితి చ కార్యకరణత్వోపపత్తేః, ‘త్రయం వా ఇదమ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి చ నామరూపకర్మాత్మకత్వేనోపసంహారాత్ । న చ ఇదమేవ సాధనత్రయం సంహతం సత్ కస్యచిన్మోక్షార్థం కస్యచిత్ త్ర్యన్నాత్మఫలమిత్యస్మాదేవ వాక్యాదవగన్తుం శక్యమ్ , పుత్రాదిసాధనానాం త్ర్యన్నాత్మఫలదర్శనేనైవ ఉపక్షీణత్వాద్వాక్యస్య ॥

మీమాంసకపక్షం నిరాకృత్య భర్తృప్రపఞ్చపక్షముత్థాపయతి —

కేచిత్త్వితి ।

మనుష్యలోకజయస్తతో వ్యావృత్తిర్యథేత్యపేరర్థః ।

పుత్రాదిసాధనాధీనతయా లోకత్రయవ్యావృత్తావపి కథం మోక్షః సంపద్యతే న హి పుత్రాదీన్యేవ ముక్తిసాధనాని విరక్తత్వవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తస్మాదితి ।

పృథివ్యై చేత్యాద్యోత్తరా శ్రుతిరేవ మీమాంసకమతవద్భర్తృప్రపఞ్చమతమపి నిరాకరోతీతి దూషయతి —

తేషామితి ।

కథం సా తన్మతం నిరాకరోతీత్యాశఙ్క్య శ్రుతిం విశినష్టి —

కృతేతి ।

త్ర్యన్నాత్మోపాసితుస్తదాప్తివచనవిరుద్ధం పరమతమిత్యుక్తం తదాప్తేరేవ ముక్తిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

తథాఽపి కథం యథోక్తం ఫలం మోక్షో న భవతి తత్రాఽఽహ —

మేధేతి ।

త్ర్యన్నాత్మనో జ్ఞానకర్మజన్యత్వే హేతుమాహ —

పునః పునరితి ।

సూత్రాప్తేరముక్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —

యద్ధేతి ।

కార్యకరణవత్త్వశ్రుతేరపి సూత్రభావో న ముక్తిరిత్యాహ —

శరీరమితి ।

అవిద్యాతదుత్థద్వైతస్య త్ర్యాత్మకత్వేనోపసంహారాత్తదాత్మసూత్రభావో బన్ధాన్తర్భూతో న ముక్తిరితి యుక్త్యన్తరమాహ —

త్రయమితి ।

నన్వవిరక్తస్యాజ్ఞస్య సూత్రాప్తిఫలమపి కర్మాదివిరక్తస్య విదుషో ముక్తిఫలమితి వ్యవస్థితిర్నేత్యాహ —

న చేదమితి ।

న హి పృథివ్యై చేత్యాదివాక్యస్యైకస్య సకృచ్ఛ్రుతస్యానేకార్థత్వమ్ । భిద్యతే హి తథా వాక్యమితి న్యాయాదిత్యర్థః ।