బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అద్భ్యశ్చైనం చన్ద్రమసశ్చ దైవః ప్రాణ ఆవిశతి స వై దైవః ప్రాణో యః సఞ్చరంశ్చాసఞ్చరంశ్చ న వ్యథతేఽథో న రిష్యతి స ఎవంవిత్సర్వేషాం భూతానామాత్మా భవతి యథైషా దేవతైవం స యథైతాం దేవతాం సర్వాణి భూతాన్యవన్త్యైవం హైవంవిదం సర్వాణి భూతాన్యవన్తి । యదు కిఞ్చేమాః ప్రజాః శోచన్త్యమైవాసాం తద్భవతి పుణ్యమేవాముం గచ్ఛతి న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి ॥ ౨౦ ॥
అథేదమాశఙ్క్యతే — సర్వప్రాణినామాత్మా భవతీత్యుక్తమ్ ; తస్య చ సర్వప్రాణికార్యకరణాత్మత్వే సర్వప్రాణిసుఖదుఃఖైః సమ్బధ్యేతేతి — తన్న । అపరిచ్ఛిన్నబుద్ధిత్వాత్ — పరిచ్ఛిన్నాత్మబుద్ధీనాం హ్యాక్రోశాదౌ దుఃఖసమ్బన్ధో దృష్టః -, అనేనాహమాక్రుష్ట ఇతి ; అస్య తు సర్వాత్మనో య ఆక్రుశ్యతే యశ్చాక్రోశతి తయోరాత్మత్వబుద్ధివిశేషాభావాత్ న తన్నిమిత్తం దుఃఖముపపద్యతే । మరణదుఃఖవచ్చ నిమిత్తాభావాత్ — యథా హి కస్మింశ్చిన్మృతే కస్యచిద్దుఃఖముత్పద్యతే — మమాసౌ పుత్రో భ్రాతా చేతి — పుత్రాదినిమిత్తమ్ , తన్నిమిత్తాభావే తన్మరణదర్శినోఽపి నైవ దుఃఖముపజాయతే, తథా ఈశ్వరస్యాపి అపరిచ్ఛిన్నాత్మనో మమతవతాదిదుఃఖనిమిత్తమిథ్యాజ్ఞానాదిదోషాభావాత్ నైవ దుఃఖముపజాయతే । తదేతదుచ్యతే — యదు కిఞ్చ యత్కిఞ్చ ఇమాః ప్రజాః శోచన్తి అమైవ సహైవ ప్రజాభిః తచ్ఛోకాదినిమిత్తం దుఃఖం సంయుక్తం భవతి ఆసాం ప్రజానామ్ పరిచ్ఛిన్నబుద్ధిజనితత్వాత్ ; సర్వాత్మనస్తు కేన సహ కిం సంయుక్తం భవేత్ వియుక్తం వా । అముం తు ప్రాజాపత్యే పదే వర్తమానం పుణ్యమేవ శుభమేవ — ఫలమభిప్రేతం పుణ్యమితి — నిరతిశయం హి తేన పుణ్యం కృతమ్ , తేన తత్ఫలమేవ గచ్ఛతి ; న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి, పాపఫలస్యావసరాభావాత్ — పాపఫలం దుఃఖం న గచ్ఛతీత్యర్థః ॥

సర్వభూతాత్మత్వే తద్దోషయోగాత్ప్రాజాపత్యం పదమనాదేయమిత్యుత్తరవాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —

అథేతి ।

సర్వప్రాణిసుఖదుఃఖైరిత్యస్మాదూర్ధ్వం సశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।

సర్వాత్మకే విదుష్యేకైకభూతనిష్ఠదుఃఖయోగో నాస్తీత్యుత్తరమాహ —

తన్నేతి ।

తదేవ ప్రపఞ్చయతి —

పరిచ్ఛిన్నేతి ।

పరిచ్ఛిన్నధీత్వేఽపి సూత్రాత్మకే విదుషి సర్వభూతాన్తర్భావాత్తద్దుఃఖాదియోగః స్యాదేవేత్యాశఙ్క్య జఠరకుహరవిపరివర్తిక్రిమిదోషైరస్మాకమసంసర్గవత్ప్రకృతేఽపి సంభవాన్మైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

మరణేతి ।

నోపపద్యతే విదుషో దుఃఖమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।

దృష్టాన్తం వివృణోతి —

యథేతి ।

మైత్రస్య స్వహస్తాద్యభిమానవతస్తద్దుఃఖాదియోగవద్విదుషః సూత్రాత్మనః స్వాంశభూతసర్వభూతాభిమానినస్తద్దుఃఖాదిసంసర్గః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికమాహ —

తథేతి ।

మమతవతాదీత్యాదిపదేనాహన్తాగ్రహణం తదేవ దుఃఖనిమిత్తం మిథ్యాజ్ఞానమ్ । ఆదిశబ్దేన రాగాదిరుక్తః ।

ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —

తదేతదితి ।

శుభమేవ గచ్ఛతీతి సంబన్ధః ।

ఫలరూపేణ వర్తమానస్య కథం కర్మసంబన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఫలమితి ।

ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —

నిరతిశయం హీతి ॥౨౦॥