ब्राह्मणार्थदार्ढ्यार्थं मन्त्रमवतार्य व्याकरोति —

अथेत्यादिना ।

सूर्योऽधिदैवमुदयकाले वायोरुद्गच्छति । तत्र चापरसन्ध्यासमयेऽस्तं गच्छति । स एव चाध्यात्मं प्रबोधसमये चक्षुरात्मना प्राणादुदेति पुरुषस्य स्वापसमये च तस्मिन्नेवास्तं गच्छतीति यतश्चेत्यादौ विभागः ।

श्लोकस्योत्तरार्धं प्राणादित्यादिब्राह्मणव्यवहितं श्लोके पूर्णताज्ञापनार्थं प्रथमं व्याचष्टे —

तं देवा इति ।

धारणस्य प्रकृतत्वात्सामान्येन च विशेषं लक्षयित्वाऽऽह —

धृतवन्त इति ।

स एवेति धर्मपरामर्शः । तत्रेति सप्तमी संपूर्णमन्त्रमधिकरोति । इमं मन्त्रमिति पूर्वार्धोक्तिः ।

उत्तरार्धस्य ब्राह्मणमाकाङ्क्षापूर्वकमुत्थाप्य व्याचष्टे —

तमित्यादिना ।

तैरभग्नं देवैरभग्नत्वेन मीमांसितं तेऽनुगच्छन्तीत्यर्थः ।

विशेषणस्यार्थवत्त्वं साधयति —

यत्त्विति ।

उक्तं हेतुमग्निरहस्यमाश्रित्य विशदयति —

अथेति ।

यथाऽत्रेत्युपमार्थोऽथशब्दः । अनुगच्छति शाम्यतीत्येतत् । वायुमनु तदधीन एव तस्मिन्काल उद्वात्यस्तमेति । उदवासीदस्तं गत इत्यर्थः । इतिशब्दोऽग्निरहस्यवाक्यसमाप्त्यर्थः।

अध्यात्मं प्राणव्रतमधिदैवञ्च वायुव्रतमित्येकमेव व्रतं धार्यमिति मन्त्रब्राह्मणाभ्यां प्रतिपाद्य तस्मादिति व्याचष्टे —

यस्मादिति ।

न हि वागादयोऽग्न्यादयो वा परिस्पन्दविरहिणः स्थातुमर्हन्ति तेन प्राणादिव्रतं तैरनुवर्त्यत एवेत्यर्थः ।

एकमेवेति नियमे प्राणव्यापारस्याभग्नत्वं हेतुमाह —

न हीति ।

तदनुपरमे फलितमाह —

तस्मादिति ।

ननु प्राणनाद्यभावे जीवनासंभवात्तस्याऽऽर्थिकत्वात्तदनुष्ठानमविधेयमित्याशङ्क्यैवकारलभ्यं नियमं दर्शयति —

हित्वेति ।

नेदित्यादिवाक्यस्याक्षरार्थमुक्त्वा तात्पर्यार्थमाह —

यद्यहमिति ।

प्राणव्रतस्य सकृदनुष्ठानमाशङ्क्य सर्वेन्द्रियव्यापारनिवृत्तिवरूपं संन्यासमामरणमनुवर्तयेदित्याह —

यदीति ।

विपक्षे दोषमाह —

यदि हीति ।

प्राणादिपरिभवपरिहारार्थं नियमं निगमयति —

तस्मादिति ।

विद्याफलं वक्तुं भूमिकाङ्करोति —

तेनेति ।

व्रतमेव विशिनष्टि —

प्राणेति ।

प्रतिपत्तिमेव प्रकटयति —

सर्वभूतेष्विति ।

संप्रति विद्याफलं कथयति —

एवमिति ।

कथमेकस्मिन्नेव विज्ञाने फलविकल्पः स्यादित्याशङ्क्य विज्ञानप्रकर्षापेक्षं सायुज्यं तन्निकर्षापेक्षं च सालोक्यमित्याह —

विज्ञानेति ॥२३॥