తృతీయేఽధ్యాయే సూత్రితవిద్యావిద్యయోరవిద్యా ప్రపఞ్చితా, సంప్రతి విద్యాం ప్రపఞ్చయితుం చతుర్థమధ్యాయమారభమాణో వృత్తం కీర్తయతి —
ఆత్మేతి ।
కిమిత్యర్థాన్తరేషు సత్స్వాత్మతత్త్వమేవానుసన్ధాతవ్యం తత్రాఽఽహ —
తదన్వేషణే చేతి ।
తస్యైవాన్వేష్టవ్యత్వే పరప్రేమాస్పదత్వేన పరమానన్దత్వం హేత్వన్తరమాహ —
తదేవేతి ।
ఆత్మతత్త్వజ్ఞానస్య సర్వాపత్తిఫలత్వాచ్చ తదేవాన్వేష్టవ్యమిత్యాహ —
ఆత్మానమితి ।
ఉక్తయా పరిపాట్యా సిద్ధమర్థం సంగృహ్ణాతి —
ఆత్మతత్త్వమితి ।
ఉక్తమర్థాన్తరమనువదతి —
యస్త్వితి ।
సోఽవిద్యావిషయ ఇతి సంబన్ధః ।
కథం భేదదృష్టివిషయస్యావిద్యావిషయత్వం తత్రాఽఽహ —
అన్యోఽసావితి ।
యో భేదదృష్టిపరః స న వేదేత్యవిద్యా తద్దృష్టిమూలం సూత్రితా తేన తద్విషయో భేదదృష్టివిషయ ఇత్యర్థః ।
కథం యథోక్తౌ విద్యావిద్యావిషయావసంకీర్ణావవసాతుం శక్యేతే తత్రాఽఽహ —
ఎకధేతి ।
సప్తాన్నబ్రాహ్మణే వృత్తమర్థం కథయతి —
తత్ర చేతి ।
విద్యావిద్యావిషయయోరితి యావత్ । ఆదిపదం సాధ్యసాధనావాన్తరభేదసంగ్రహార్థమ్ । యథోక్తో భేద ఎవ విశేషః । తస్మిన్వినియోగో వ్యవస్థాపనం తేనేత్యర్థః ।
ఉపసంహారబ్రాహ్మణాన్తే వృత్తమనుభాషతే —
స చేతి ।
అథవోక్తౌ విద్యావిద్యావిషయౌ కథమసంకీర్ణౌ మన్తవ్యావిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకధేతి ।
తత్రోత్తరగ్రన్థస్య విషయపరిశేషార్థం పురుషవిధబ్రాహ్మణశేషమారభ్యోక్తం దర్శయతి —
తత్ర చేతి ।
తర్హి సమాప్తత్వాదవిద్యావిషయస్య కథమవిదుషో గార్గ్యస్య ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య తదర్థమవాన్తరవిభాగమనువదతి —
స చేతి ।
తావేవ ప్రకారౌ దర్శయన్నాదౌ సూక్ష్మం శరీరముపన్యస్యతి —
అన్తరితి ।
తస్య బాహ్యకరణద్వారా స్థూలేషు విషయేషు ప్రకాశకత్వమమృతత్వం చ వ్యుత్పాదితమ్ ।
ద్వితీయం ప్రకారమాచక్షాణః స్థూలం శరీరం దర్శయతి —
బాహ్యశ్చేతి ।
తస్య కయాపి విధయా సూక్ష్మదేహం ప్రత్యప్రకాశకత్వాదప్రకాశకత్వమ్ ఆగమాపాయిత్వేనావహేయత్వం సూచయతి —
ఉపజనేతి ।
యథా గృహస్య తృణాది బహిరఙ్గం తథా సూక్ష్మస్య దేహస్య స్థూలో దేహస్తథాఽపి తృణాది వినా గృహస్య వ్యవహారయోగ్యత్వవత్తస్యాపి స్థూలదేహం వినా న తద్యోగ్యత్వమితి మత్వాఽఽహ —
తృణేతి ।
తస్య పూర్వప్రకరణాన్తే నామరూపే సత్యమిత్యత్ర ప్రస్తుతత్వమస్తీత్యాహ —
సత్యేతి ।
సర్వథా బాధవైధుర్యం సత్యత్వమితి శఙ్కాం నిరస్తుం విశినష్టి —
మర్త్య ఇతి ।
తస్య కార్యం దర్శయతి —
తేనేతి ।
వృత్తమనూద్యాజాతశత్రుబ్రాహ్మణమవతారయతి —
స ఎవేతి ।
ఆదిత్యచన్ద్రాదయో బాహ్యాధారభేదాః । అనేకధాత్వమతిష్ఠామూర్ధేత్యాదివక్ష్యమాణగుణవశాద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
కథం తర్హి తస్యైకత్వం తత్రాఽఽహ —
ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణస్య నానాత్వమేకత్వం చోక్తం తత్రైకత్వం వివృణోతి —
తస్యైవేతి ।
ప్రాణస్యైవ స్వభావభూతోఽనాత్మలక్షణః పిణ్డః సమష్టిరూపో హిరణ్యగర్భాదిశబ్దైరుపాధివిషయైస్తత్ర తత్ర శ్రుతిస్మృత్యోరుచ్యతే । స చ “అగ్నిర్మూర్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ”(ము.ఉ. ౨-౧-౪) ఇత్యాదిశ్రుతేః సూర్యాదిభిః ప్రవిభక్తైః కరణైరుపేతో భవతీత్యర్థః ।
యద్బ్రహ్మ సమస్తం వ్యస్తం చ తదిదం హిరణ్యగర్భమాత్రమేవ న తస్మాదధికమస్తీతి హిరణ్యగర్భం స్తౌతి —
ఎకఞ్చేతి ।
ఎకత్వం విశదీకృత్య ప్రాణస్య నానాత్వం విశదయతి —
ప్రత్యేకఞ్చేతి ।
గోత్వాదిసామాన్యతుల్యత్వం వ్యావర్తయతి —
చేతనావదితి ।
కేవలభోక్తృత్వపక్షం వారయతి —
కర్త్రితి ।
వక్తా పూర్వపక్షవాదీతి యావత్ । తస్మాదముఖ్యాద్బ్రహ్మణో విపరీతం ముఖ్యం బ్రహ్మ తస్మిన్నాత్మదృష్టీ రాజా శ్రోతా సిద్ధాన్తవాదీత్యర్థః ।
కిమితి వక్తృశ్రోతృరూపాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
ఎవం హీతి ।
ఎవంశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
పూర్వపక్షేతి ।
అతో భవితవ్యమాఖ్యాయికయేతి శేషః ।
ఆఖ్యాయికానఙ్గీకారే దోషమాహ —
విపర్యయే హీతి ।
యథా తర్కశాస్త్రేణ సమర్ప్యమాణోఽర్థో జ్ఞాతుం న శక్యత ఔత్ప్రేక్షికతర్కాణాం నిరఙ్కుశత్వాత్తథా కేవలమర్థోఽనుగమ్యతే ప్రశ్నప్రతివచనభావరహితైర్యైర్వాక్యైస్తైః సమర్ప్యమాణోఽపి దుర్విజ్ఞేయోఽర్థః స్యాద్యద్యాఖ్యాయికా నానుశ్రీయతే తేన సా సుఖప్రతిపత్త్యర్థమనుసర్తవ్యేత్యర్థః ।
కుతో దుర్విజ్ఞేయత్వం తత్రాఽఽహ —
అత్యన్తేతి ।
యథోక్తస్య వస్తునో దుర్విజ్ఞేయత్వే శ్రుతిస్మృతిసంవాదం దర్శయతి —
తథా చేతి ।
సుసంస్కృతా పరిశుద్ధా దేవబుద్ధిః సాత్త్వికీ బుద్ధిః । సామాన్యమాత్రబుద్ధిస్తామసీ రాజసీ చ బుద్ధిః । అతిగహ్వరత్వమత్యన్తగమ్భీరత్వమ్ । సంరమ్భస్తాత్పర్యమ్ ।
బ్రహ్మణో దుర్విజ్ఞేయత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆఖ్యాయికాయాః సుఖప్రతిపత్త్యర్థత్వముక్త్వాఽర్థాన్తరమాహ —
ఆచారేతి ।
ఉత్తమాదధమేన ప్రణిపాతోపసదనాదిద్వారా విద్యా గ్రాహ్యా । అధమాత్తూత్తమేన తద్వ్యతిరేకేణ శ్రద్ధాదిమాత్రేణ సా లభ్యేత్యాచారప్రకారజ్ఞాపనార్థశ్చాయమారమ్భ ఇత్యర్థః ।
ఆఖ్యాయికాయా యథోక్తేఽర్థేఽన్వితత్వం కథయతి —
ఎవమితి ।
వక్తృశ్రోత్రోర్మధ్యే యథోక్తాచారవతా శ్రోత్రా విద్యా లబ్ధవ్యా । వక్త్రా చ తాదృశేన సోపదేష్టవ్యేత్యేషోఽర్థోఽస్యామాఖ్యాయికాయామనుగతో గమ్యతే । తస్మాదాచారవిశేషం దర్శయితుమేషాఽఽఖ్యాయికా యుక్తేత్యర్థః । ఆగమానుసారిగురుసంప్రదాయాదేవ తత్త్వధీర్లభ్యతే ।
యస్తు కేవలస్తర్కస్తద్వశాన్నైషా బుద్ధిః సిద్ధ్యతి । తథా చ కేవలతర్కప్రయుక్తా తత్త్వబుద్ధిరితి సంభావనానిషాధార్థాఽఖ్యాయికేతి పక్షాన్తరమాహ —
కేవలేతి ।
కేవలేన తర్కేణ తత్త్వబుద్ధిర్న సిద్ధ్యతీత్యత్ర శ్రుతిస్మృతీ దర్శయతి —
నైషేతి ।
మతిం దద్యాదితి శేషః ।
ప్రకారాన్తరేణాఽఽఖ్యాయికామవతార్య తత్రాఽఽఖ్యాయికానుగుణ్యం దర్శయతి —
తథా హీతి ।
శ్రద్ధా బ్రహ్మజ్ఞానే పరమం సాధనమిత్యత్ర భగవతోఽపి సమ్మతిమాహ —
శ్రద్ధావానితి ।