బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఓం । దృప్తబాలాకిర్హానూచానో గార్గ్య ఆస స హోవాచాజాతశత్రుం కాశ్యం బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి స హోవాచాజాతశత్రుః సహస్రమేతస్యాం వాచి దద్మో జనకో జనక ఇతి వై జనా ధావన్తీతి ॥ ౧ ॥
తత్ర పూర్వపక్షవాదీ అవిద్యావిషయబ్రహ్మవిత్ దృప్తబాలాకిః - దృప్తః గర్వితః అసమ్యగ్బ్రహ్మవిత్త్వాదేవ — బలాకాయా అపత్యం బాలాకిః, దృప్తశ్చాసౌ బాలాకిశ్చేతి దృప్తబాలాకిః, హ - శబ్ద ఐతిహ్యార్థ ఆఖ్యాయికాయామ్ , అనూచానః అనువచనసమర్థః వక్తా వాగ్మీ, గార్గ్యో గోత్రతః, ఆస బభూవ క్వచిత్కాలవిశేషే । స హోవాచ అజాతశత్రుమ్ అజాతశత్రునామానమ్ కాశ్యం కాశిరాజమ్ అభిగమ్య — బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి బ్రహ్మ తే తుభ్యం బ్రవాణి కథయాని । స ఎవముక్తోఽజాతశత్రురువాచ — సహస్రం గవాం దద్మః ఎతస్యాం వాచి — యాం మాం ప్రత్యవోచః బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి, తావన్మాత్రమేవ గోసహస్రప్రదానే నిమిత్తమిత్యభిప్రాయః । సాక్షాద్బ్రహ్మకథనమేవ నిమిత్తం కస్మాన్నాపేక్ష్యతే సహస్రదానే, బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి ఇయమేవ తు వాక్ నిమిత్తమపేక్ష్యత ఇత్యుచ్యతే — యతః శ్రుతిరేవ రాజ్ఞోఽభిప్రాయమాహ — జనకో దాతా జనకః శ్రోతేతి చ ఎతస్మిన్వాక్యద్వయే ఎతద్వయమభ్యస్యతే జనకో జనక ఇతి ; వై - శబ్దః ప్రసిద్ధావద్యోతనార్థః ; జనకో దిత్సుర్జనకః శుశ్రూషురితి బ్రహ్మ శుశ్రూషవో వివక్షవః ప్రతిజిఘృక్షవశ్చ జనాః ధావన్తి అభిగచ్ఛన్తి ; తస్మాత్ తత్సర్వం మయ్యపి సమ్భావితవానసీతి ॥

ఆఖ్యాయికార్థే బహుధా స్థితే తదక్షరాణి వ్యాచష్టే —

అత్రేత్యాదినా ।

పూర్వపక్షవాదిత్వే హేతుమాహ —

అవిద్యావిషయేతి ।

గర్వితత్వే హేతుమాహ —

అసమ్యగితి ।

ఇయమేవ ను వాఙ్నిమిత్తమిత్యత్రాపి కస్మాదిత్యనుషజ్యతే । అతో బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి వాగేవ సహస్రదానే నిమిత్తమితి శేషః ।

శ్రుతిం వ్యాచష్టే —

జనక ఇతి ।

ప్రసిద్ధం జనకస్య దాతృత్వాది తదవద్యోతకో వైనిపాత ఇతి యావత్ ।

వాక్యార్థమాహ —

జనకో దిత్సురిత్యాదినా ।

సంభావితవానసీతి ప్రాగుక్తం వాఙ్మాత్రం సహస్రదానే నిమిత్తమితి శేషః । తస్మాన్ముగ్ధప్రసిద్ధ్యతిక్రమణాదితి యావత్ । తత్సర్వం దాతృత్వాదికమిత్యర్థః । ఇతిశబ్దోఽభిప్రాయసమాప్త్యర్థః ॥౧॥